De echo’s van de dominostenen van Dubbelspel
door Walter Palm
De thema’s van Dubbelspel in de andere vier romans van Frank Martinus Arion
In het gedicht met de beginregels “Ma ora solo ku luna lagabo pasa” dat in 1961 is gepubliceerd in de gedichtenbundel Ta amor so por staat een van de bekendste dichtregels van Frank Martinus Arion en het luidt als volgt: “Un di bo wowonan ta mira funchi, i e otro ta mira batata”. Vrij vertaald luidt deze dichtregel: “Eén van je ogen ziet de foenchi, en het ander oog ziet de aardappel.”
Afhankelijk van met welke ogen je er naar kijkt kan het woord Dubbelspel verschillende betekenissen hebben. Op Curaçao wordt het woord Dubbelspel bijvoorbeeld geassocieerd met de bekendste roman van Frank Martinus Arion. In Nederland echter verwijst het woord Dubbelspel veelal naar een sportpartij van twee tegen twee. Zo stond onlangs in de Nederlandse pers dat Jean-Julien Rojer, een tennisser uit Curaçao, die vooral succesvol is in het dubbelspel, is doorgedrongen tot het Nederlandse Davis Cupteam.
Bij mijn laatst verschenen gedichtenbundel, Sierlijke golven krullen van plezier, had ik ook een dergelijke ervaring. Aanvankelijk zou de bundel De vluchtige kus van de zwarte vlinder heten. Mijn uitgever Franc Knipscheer attendeerde mij er echter op dat in Nederland een zwarte vlinder niet wordt geassocieerd met de dood zoals op mijn geboorte-eiland. Een gedichtenbundel met een titel die verwijst naar zwarte vlinders, loopt daarom in de Nederlandse boekhandel kans te belanden in de kast van flora en fauna!
De roman Dubbelspel gaat dus niet over sport, maar waar gaat het dan wel over? Deze roman die in 1973 is verschenen, kan op minimaal vier verschillende manieren gelezen worden. Het kan gelezen worden als een spannend dominospel tussen vier personen: Chamon Nicolaas (huisjesmelker en afkomstig van een ander Antilliaans eiland Saba) en Janchi Pau (scharrelaar) spelen tegen Boeboe Fiel (taxichauffeur van beroep) en Manchi Sanantonio (deurwaarder). De laatste twee worden verpletterend verslagen door de eerste twee genoemden. Zij krijgen wat in het Papiaments sapatu heet, een schoen dus. Daarom worden er in de roman ook schoenen opgehangen in een boom.
Maar Dubbelspel kan ook gezien worden als een overspeldrama. Chamon heeft een relatie met Boeboe’s vrouw Nora en Janchi heeft een oog op Manchi’s vrouw Solema. Boeboe ontdekt de heimelijke relatie van zijn vrouw en komt in een handgemeen met Chamon om het leven, en Manchi pleegt zelfmoord als Solema hem verlaat na de dagelijkse vernederingen die zij moet ondergaan omdat hij haar een keer heeft betrapt op overspel. Chamon en Manchi zijn dus dubbele verliezers. Zij verliezen niet alleen het dominospel, maar ook hun eigen leven.
Dubbelspel is een dominospel, een overspeldrama maar ook een bloedstollend brok sociale misère. In de persoon van Nora is Dubbelspel een vlijmscherpe beschrijving van de sociale realiteit op Curaçao. Nora heeft steeds een acuut tekort aan liquide middelen. Haar relatie met Chamon gebruikt ze om aan extra inkomsten te komen. Zo kan haar zoon niet naar school gaan, omdat ze geen geld heeft om nieuwe schoenen voor hem te kopen. Hier duikt dus weer het motief van “schoenen” op. Schoenen dit keer niet in de betekenis van een nederlaag bij een dominospel, maar in de betekenis van armoede.
Als Nora eindelijk het geld bij elkaar heeft om de broodnodige schoenen te kopen voor haar zoon en de lezer opgelucht ademhaalt, verrast Frank Martinus Arion de lezer met een onverwachte en magistrale wending in het verhaal. Nora gebruikt haar zuur verdiende geld om drank te kopen voor de mensen die bij haar thuis naar het dominospel komen kijken!
Nora laat dus het belang van gastvrijheid prevaleren boven een opleiding van haar zoon en belemmert daardoor zijn toekomstperspectief, zodat ook hij kans loopt gevangen te blijven in de tentakels van armoede. Het gedrag van Nora is typerend voor de “culture of poverty” waar de antropoloog Oscar Lewis zo indringend over schreef in Five families: Mexican studies in the culture of poverty. Nora illustreert schitterend de waarneming van Boeli van Leeuwen dat armen verkeerde keuzes maken, waardoor zij niet ontsnappen aan armoede. Nora heeft veel weg van Radha die wegzinkt in een moeras van armoede en ellende in de krachtige Bollywood-classic Mother India.
Dubbelspel kan ook geïnterpreteerd worden als een politieke roman. Personifieert Nora de sociale realiteit, Solema staat model voor de politieke ideeën van de auteur en vertolkt de politieke boodschap van Dubbelspel. Zij verklaart zich een voorstander van een maatschappij op coöperatief socialistische grondslag.
In de roman van Frank Martinus Arion die volgt op Dubbelspel, namelijk Afscheid van de Koningin (1975), wordt de politieke boodschap van Dubbelspel uitgevoerd en dit keer opnieuw door een vrouw. Ene mevrouw Prior brengt in Songo de politieke boodschap van Dubbelspel in de praktijk en laat de bevolking zien wat met coöperaties bereikt kan worden. Dat leidt tot politieke spanningen in dat land en zij pleegt een geslaagde aanslag op de president van dat land.
In de roman Nobele Wilden die in 1979 verschijnt, wordt de politieke boodschap van Dubbelspel verbreed. Het boek verhaalt de lotgevallen van Julien Bizet Constant uit Martinique, die de gebeurtenissen in mei 1968 in Parijs op intense wijze beleeft en onder de indruk is van de tien miljoen arbeiders die zich solidair verklaren met stakende studenten. Daarna vertrekt de hoofdpersoon naar Lourdes om daar als vrijwilliger zieken te vervoeren die op een wonderbaarlijke genezing hopen in het bronwater van de grot van Massabielle. In Lourdes wordt hij sterk beïnvloed door pater Père Maure, door de gestoorde dichter Peyre Cardenal II en door de communistische kroegbaas Joseph Varin.
Aan het slot van het boek beklimt de hoofdpersoon samen met Père Maure de berg Beout. Als zij op weg naar de top over een spleet springen, maakt de hoofdpersoon een gedachtesprong. Hij komt tot het inzicht dat Lourdes vanwege de daar aanwezige menselijke solidariteit model zou moeten staan voor de wereld. De politieke boodschap van Dubbelspel van een maatschappij op coöperatief socialistische grondslag wordt in Nobele Wilden dus verbreed tot een verbroederingsprincipe dat uitgaat van christelijke naastenliefde.
De Franse filosoof Jean-Paul Sartre verdedigde de stelling dat zelfs als je land bezet wordt, zoals hem overkwam toen Frankrijk werd ingenomen door Duitsland, je nog altijd Nee kunt zeggen. Het is de laatste vrijheid. De keuze van Solema in Dubbelspel om haar man Manchi te verlaten, de vrijheid dus om op een bepaald moment Nee te zeggen, dát is het centrale thema in de roman De laatste vrijheid die zestien jaar na Nobele Wilden in 1995 verschijnt. Als de hoofdfiguur in deze roman, de op Curaçao geboren Daryll Guenepou, maar woonachtig op het denkbeeldige Caribische eiland Amber, voor de keuze wordt gesteld om Amber te verlaten omdat de vulkaan op het eiland dreigt te exploderen, kiest hij ervoor om niet te evacueren.
Met verve verdedigt Daryll zijn besluit om Nee te zeggen: “We kunnen sterven door bij de vulkaan te blijven. Maar we sterven zeker als we bij hem weggaan”. Het verleidelijke Amber is voor Daryll het “paradijs” op aarde. Een paradijs dat hij gevonden heeft nadat hij jarenlang revoluties achterna heeft gereisd. Hij was in Suriname ten tijde van de onafhankelijkheid, hij was op Cuba en hij was op Grenada ten tijde van Maurice Bishop. Hij blijft dus op Amber, en als de vulkaan uitbarst, komt ook de verhouding tussen Daryll en de CIN-journaliste Joan Mikolai die eerst onderhuids was, tot bloei.
Ook Daryll’s vrouw Aideline maakt een keuze. Zij weigert om huisvrouw te zijn, en kiest voor een muzikale carrière in Amsterdam. In Amsterdam schrijft zij een compositie over seksuele en muzikale vrijheid. Daryll Guenepou maakt ook een andere keuze. Hij doorbreekt het “macho”-patroon en zorgt als een echte moeder voor de kinderen van hem en van Aideline.
De twee grote thema’s uit Dubbelspel, namelijk vrijheid en solidariteit, komen samen in de vijfde en tot nu toe laatste roman van Frank Martinus Arion, namelijk De deserteurs die in 2006 is verschenen. In die zin is deze roman het waardig slotakkoord in een kwintet van romans.
Net als in Dubbelspel spelen in deze roman vier mannen een hoofdrol. Het kwartet is multicultureel van samenstelling: Mohammed Sundiata is een islamitische prins uit Mali die de slavernij is ontvlucht, Ho Ping Wang is een Boeddhistische Chinese student, John Trotman is een halfbloedzoon van een Caribische slavin en Timothy Blincker is een blanke quakerszoon. Het is een historische roman die zich afspeelt tegen de achtergrond van de Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd van 1776 tot 1780. In de Onafhankelijkheidsverklaring van 4 juli 1776, worden mooie woorden gewijd aan gelijkheid en vrijheid, maar de afschaffing van de slavernij blijft in deze verklaring buiten beschouwing. Zolang het Congres van de Onafhankelijke Staten zich niet ondubbelzinnig uitspreekt tegen de slavernij, weigert tegen dit viertal daarom om de strijd aan te gaan tegen de Engelsen.
Zij worden echter ontvoerd door de radicaal-patriottistische “Zonen van de Vrijheid” en gedwongen om te vechten tegen de Engelsen, maar ze weten te deserteren, en al discussiërend wordt door de vier hoofdpersonen een ideaal samenlevingsbeeld geconstrueerd dat gebaseerd is op de grote wereldgodsdiensten. Het idee van een maatschappij op coöperatief socialistische grondslag zoals gepropageerd door Solema in Dubbelspel wordt dus in De deserteurs vervolmaakt tot intermenselijke solidariteit die zijn kiem heeft in alle wereldgodsdiensten, dus niet beperkt tot het Christendom zoals in Nobele Wilden.
Vrijheid en solidariteit zijn nog steeds actuele thema’s.
Vrijheid is dat meer dan ooit. In de Arabische Lente weigerden demonstranten om zich neer te leggen bij de dictatuur. Zij namen hun laatste vrijheid en zeiden gesteund door de sociale media massaal Nee tegen de machthebbers. David van Reybrouck, die het magistrale Congo heeft geschreven en die op 20 januari jl. deelnam aan het interessante onderdeel “How to be a dictator in Africa” van het geslaagde Winternachtenfestival in Den Haag, vertelde bij die gelegenheid dat na de recente presidentsverkiezingen in Congo, President Kabila onmiddellijk internet had uitgeschakeld. Alsof dat het vuur van de vrijheid kan doven.
Zelfs in de moderne geïndividualiseerde samenleving is solidariteit niet achterhaald. Zo schoot na de catastrofale aardbeving op 12 januari 2010 op Haïti de wereld massaal te hulp. De vijf romans van Frank Martinus Arion zijn een granieten monument voor vrijheid en solidariteit.
[Tekst uitgesproken op 22 januari 2012 bij de inauguratie van Frank Martinus Arion als erelid van de Haagse Kunstkring.]
RSS
Facebook
Twitter
