Wie ben je als mens?
door Els Moor
Op 29 oktober 2012 overleed te Amsterdam schrijver en dichter Bernlef, pseudoniem van H.J. Marsman. Hij was vijfenzeventig jaar en vijftig jaar schrijver. Stapels boeken heeft hij geschreven in al die jaren, romans, verhalen- en novellenbundels, toneelstukken, dichtbundels en essays. Zijn topper is Hersenschimmen dat in 1984 verscheen, waarvan er twee jaar later al zeventien drukken waren en honderdduizend exemplaren. In 2010 kwam de vijftigste druk en waren er totaal meer dan een miljoen exemplaren gedrukt.
Het proza van Bernlef is over het algemeen niet moeilijk te lezen, geschreven in duidelijke taal en niet ingewikkeld van structuur. Functioneel in zijn werk is het perspectief: vanuit de blik van wie wordt het verhaal verteld. De thema’s die in het werk van Bernlef steeds weer terugkomen zijn vergeten, verdwijnen, herinneren en de personages zijn meestal mensen voor wie de zwaarte van het bestaan extra geldt. In Sneeuw uit 1973 bijvoorbeeld veroorzaakt de hoofdpersoon een auto-ongeluk waarbij zijn eigen vrouw omkomt en tenslotte pleegt hij zelfdoding. De hoofdpersoon in Meeuwen uit 1975 trekt zich terug op een eiland om zich voor te bereiden op een operatie aan keelkanker. Hij zwijgt altijd, omdat hij na de operatie niet meer zal kunnen spreken. Moeilijkheden met taal maken vaak deel uit van de zwaarte.
In Hersenschimmen is de centrale figuur een dementerende man. Tussen de eerste en de laatste bladzijde neemt die dementie steeds heftiger vormen aan en tenslotte kan hij niet meer thuis blijven bij zijn vrouw met wie hij veertig jaar een gelukkig leven geleid heeft in de Verenigde Staten waarheen ze vanuit Nederland na de Tweede Wereldoorlog emigreerden. Wie ben je als mens? Hoe kijk je naar de werkelijkheid? Welke rol speelt de taal daarbij? Dat zijn vragen die in Bernlefs werk steeds terugkomen. Oplossingen geeft hij niet. De lezer wordt tot nadenken gebracht.
Hersenschimmen gaat dus over dementie. Dat is een van de redenen waarom het boek zo razend populair werd. Literatuur en wetenschap gaan in deze roman op een harmonieuze manier samen. Het is een prachtig geconstrueerde roman die veel informatie geeft over dementie. In 1984 veroorzaakte deze roman in Nederland een doorbraak. Dementie was toen nog in de taboesfeer. In veel families van een dementerende persoon ontstonden ruzies, omdat sommigen inzagen wat er aan de hand was en maatregelen wilden treffen, terwijl anderen woedend reageerden vanuit hun mening dat ‘er niets aan de hand was’ met vader of moeder. In Suriname zijn we [= de Surinamers en degenen die in Suriname wonen – red. CU] momenteel ook in die fase van doorbraak van de taboesfeer rond dementie. Er wordt tegenwoordig via de media en lezingen veel informatie gegeven en er wordt gericht aan gewerkt bij opleidingen voor zorginstellingen en verpleegkundigen en bij pastorale zorg van de kerken. Toch zijn er hier ook nog veel meningsverschillen in families met een dementerende oudere. Degene die de zorg voor de zieke op zich genomen heeft vanuit het bewustzijn van wat er aan de hand is, heeft het vaak nog heel moeilijk, daar anderen er niet aan willen. Hersenschimmen is dus ook voor hier een belangrijk boek. Het is een universele roman die bovendien in de Verenigde Staten speelt en niet in Nederland. Bernlef heeft de hele roman geschreven vanuit het perspectief van de hoofdpersoon, Maarten Klein. Dat is knap: de schrijver toont hier een geweldig inlevingsvermogen. De vergeetachtigheid, de chaotische gedachtegang vol herinneringen, het regelmatig de werkelijkheid van het moment totaal verliezen, het wordt beschreven vanuit Maarten Klein wiens situatie met de dag slechter wordt.
Wie ben je als mens? In het werk van Bernlef komt deze vraag steeds terug. Geleende levens is een bundel, een van zijn laatste, uit 2010, met drie novelles (korte romans). In de drie novellen is identiteit belangrijk als thema. Wat is identiteit? Is het een masker dat je op en af kunt zetten wanneer je dat wilt, of is het iets dat werkelijk bij je hoort? De eerste novelle, ‘De rol van zijn leven’, gaat over de hoofdrolspeler in een populaire soapserie op tv. De rol wordt hem afgenomen door hem in zijn rol te laten sterven. Wie is hij dan nog? Een zoektocht met een open einde. In de tweede novelle krijgt de hoofdpersoon die voor een inlichtingendienst werkt in verband met zijn veiligheid een fictieve identiteit, waarmee hij elders moet gaan wonen… tot hij ontdekt dat de naam die hij nu draagt wel degelijk van iemand is. Fataal loopt het voor hem af. De derde novelle vind ik persoonlijk heel goed. Een man woont in een fictief Oost-Europees land onder een keiharde dictatuur. Als de dictator vermoord is en de vrijheid terugkomt, krijgt hij een werk aangeboden door een man die een park gaat runnen waar hij een expo inricht over de voorbije dictatuur, met een groot aantal standbeelden van de dictator. Die zijn van koper en hol van binnen. De nieuwe werknemer krijgt veel, heel veel geld en een prachtig huis bij het park, maar wat zijn functie zal zijn begrijpt hij niet. Als lezer voel je iets aankomen; er klopt iets niet. Dat blijkt op het einde. De hoofdpersoon kan dan gelukkig vluchten naar zijn oude woonplek. Wat zien we hier? Het dictatoriale verleden wordt in beeld gebracht, zogenaamd om de mensen bewust te maken van wat ze hebben meegemaakt, maar in werkelijkheid is het een ’n middel om via de holle beelden kapitalistische wandaden te kunnen realiseren! Als lezer heb je je dan steeds afgevraagd waar die werkgever nu eigenlijk mee bezig is. Een echt slimme lezer zou het al kunnen ontdekken als de hoofdpersoon met een vrachtwagen met chauffeur een groot aantal beelden naar Duitsland moet brengen, waar ze er waanzinnig veel geld voor krijgen. Hééé!!! Ik ben toch wel een lezer, maar dit??? Nee, ik had ook pas op het einde door dat die holle beelden van de dictator prachtige opbergruimtes zijn voor veel dure drugs. Ja, ja… achter die aardige man schuilt een grote boef, hij heeft zelfs de mooie vrouw van de hoofdpersoon tot zich genomen. Die is op het eind weer in zijn eigen, arme omgeving, alleen. Wie is hij?
J. Bernlef: Hersenschimmen, vele drukken door Querido en Geleende levens, 1ste tot en met 3de druk bij Querido
RSS
Facebook
Twitter
