blog | werkgroep caraïbische letteren

Wifredo Lam: Cubaanse kunstenaar met wereldfaam

door William L. Man A Hing

Wifredo Óscar de la Concepción Lam y Castilla werd geboren op 8 december 1902 te Sagua-la-Grande, Cuba en overleed 11 september 1982 te Parijs, Frankrijk. Hij was het achtste kind van Lam Yam, een Chinese immigrant die  in 1820 was geboren en omstreeks 1860 van Canton (Zuidchinese provincie Guangdong) naar Cuba was geëmigreerd en van Ana Serafina Castilla, dochter van een voormalige Congolese slavin en Cubaanse mulatto vader.

Wifredo Lam

Chinese namen

“De clannaam Lam [Lin] betekent Bos en de persoonlijke naam van Wifredo in het Chinees “Fei-long” betekent “Vliegende Draak”.

De naam van zijn vader was: Enrique Lam Yam met clannaam Lam die in de Cantonese taal staat voor Lin [林]; Wifredo Óscar de La Concepción heette voluit in het Chinees: 林飛龍  [Lin Fei-long].

Tijdens zijn langdurige vestiging buiten Cuba was hij drie keer gehuwd:
– Eva Piriz (huwelijk: 1929-1931, overleden). Zijn eerste huwelijk met een Spaanse partner eindigde vroegtijdig met de dood van zijn vrouw en zoontje.
– doctor Helena Holzer (huwelijk: 1944-1950, echtscheiding).  Het huwelijk met de Duitse eindigde kinderloos met een echtscheiding.
– Lou Laurin (huwelijk: 1960-1982). Uit het huwelijk met de Zweedse kunstenares werden drie zoons geboren en eindigde het huwelijk met de dood van Wifredo Lam in 1982 te Parijs.

Studie en reizen
Wifredo Lam was 1916 met familie naar Havana verhuisd om er rechten te gaan studeren. Maar in plaats daarvan ging hij een opleiding volgen aan de plaatselijke kunstacademie, de Escuela Profesional de Pintura y Escultura, Academia de San Alejandro. Vervolgens ontving hij 1923 een beurs om zich in Europa verder te bekwamen. De verstrekker van zijn studiebeurs is niet duidelijk: een bron vermeldt de familie als gulle gever terwijl een andere bron de gemeente Sagua-la-Grande aanwijst.

Wifredo was van plan om via Madrid door te reizen naar Parijs. Hij bleef echter steken in Spanje om pas in 1938 naar Parijs te reizen waar hij Picasso op een persoonlijke aanbeveling zou ontmoeten. In Frankrijk zou hij eveneens met verschillende andere belangrijke en vooraanstaande kunstbroeders kennismaken en werken, zoals Joan Miró, Fernand Léger en Henri Matisse.

Tijdens de Tweede wereldoorlog gelukte het hem Europa te ontvluchten en naar Cuba terug te reizen. Een tussenstop op Martinique bood hem de gelegenheid om auteur Aimé Césaire te ontmoeten en met hem een levenslange vriendschap te sluiten. Deze zou hem later omschrijven als “the great artist of Neo-African painting”.

Bij zijn eerste bezoek aan zijn vaderland na een jarenlang verblijf in het buitenland was de ontvangst niet direct enthousiast. Men was achterdochtig en niet geheel overtuigd van de kunstenaar en zijn werk als compatriota.
“The combination of African ideas with a European style in Lam’s work, The Jungle led to Lam and his second wife (d.i. de Duitse Helena Holzer – WMAH) experiencing discrimination from the largely nonwhite Cuban population.” (wikipedia)

Wifredo Lam die zich beijverde voor de bevrijding van de Afro-Cubaanse mens van de heersende koloniale en westerse overheersing gaf zich niet gewonnen.

Aparte identiteit

De bevrijding van de Afro-Cubaaanse mens en zijn culturele rijkdom waarvan de Santería, een Afro-Cubaanse godsdienst, een belangrijk deel uitmaakte betekende voor hem een voortdurende worsteling, terwijl hij zich ook steeds rekenschap gaf van de betekenis van de Chinese component voor zijn identiteit. Voor hem was Cubanidad niet gelijk aan Afro-Cubanidad in strikte zin, zijn roots lagen immers in Indiaanse, Afrikaanse, Europese en Chinese bronnen:

“Although I am dedicated to exploring the African roots of Cuba in my art, I am mulatto, Taíno, and Chinese, and as such my art is an expression of these heritages, which is to say, I am Cuban,”

Wifredo Lam told visitors from Havana who paid him a visit in Paris in January 1954.” (geciteerd door Louis Nevaer)

Indachtig zijn opvattingen bezocht hij in Havana zoveel mogelijk het Monument voor de Gevallen Chinese Soldaat in het Vedado district. Het gedenkteken werd opgericht ter ere van de moedige Chinese soldaten onder hun commandanten José Bú en Kapitein José Tolón in de strijd tegen de Spaanse overheersing. Van een andere Chinese verzetstrijder Juan Anelay is opgetekend dat hij 1868 bij zijn executie door de Spanjaarden kon uitroepen: “Viva Cuba Libre”. Bekend was overigens dat verschillende van de Oostaziatische arbeiders reeds gevechtservaring hadden opgedaan tijdens de Taiping-opstand in China tegen het Keizerrijk. Na aankomst besloot een aantal hunner geheel Spaanse namen aan te nemen.

De datum van de onthulling van het Monument op 10 october 1931 bleek zorgvuldig te zijn gekozen en viel op de twintigste Nationale Feestdag van de Republiek China, thans nog de Nationale Feestdag op Taiwan. Op een zwarte granieten zuil van het monument is een tekst aangebracht van Gonzalo de Quesada (een van de grondleggers van de Cubaanse Republiek): “No hubo un chino cubano desertor. No hubo un chino cubano traidor”. (“There was no Chinese Cuban deserter. There was no traitorous Cuban Chinese.”)

Omvangrijk oeuvre

Wifredo Lam – La Jungla (MoMa)

Wifredo Lam heeft in vele landen zijn werk kunnen exposeren zowel in collectief verband als in eenmanstentoonstellingen. Zijn bekendste werk La Jungla (De Jungle) uit 1943 werd al in 1945 aangekocht door Museum of Modern Art (MoMA) te New York. Het betreft een gouache op papier en linnen, groot 239,4 cm X 229,9 cm.

Daarover schreef Bravo: “In The Jungle, Lam blends Afro-Cuban and African artistic and cultural traditions with the European modernist movements of Cubism and Surrealism “ en: “The Jungle is both enigmatic and enchanting, and has inspired generations of viewers to liberate their imaginations.” […] “Wifredo Lam remains the most renowned painter from Cuba and The Jungle remains his best known work and an important painting in the history of Latin American art and the history twentieth-century modernism more broadly.”

Enigermate geraakt door de diverse duidingen van de vegetatie van La Jungla vertrouwde hij aan de Cubaanse auteur Virgilio Piñera het volgende commentaar toe (geciteerd door Louis Nevaer, t.a.p.):

“ Que piensen que son caña, pero son bambú — y si fueran caña, entonces son las cañas que los chinos cortaron bajo el sol de Cuba que castiga.” “ Let them think they are sugarcane, but they are bamboo — and if they were sugarcane, then it is the sugarcane that the Chinese cut under the punishing Cuban sun.”

Op de laatste tentoonstelling van de CoBrA-groep in 1951 was Wifredo Lam als gast vertegenwoordigd met zes werken. Officieel was hij geen lid van de groep. Door zijn vriend Asger Jorn, het Deense lid, werd hij bij de andere leden geȉntroduceerd. In dat jaar won hij in Havana de Eerste Prijs van de Nationale Salon.

Voor Wifredo Lam werd in 1967 een eenmanstentoonstelling georganiseerd door het Stedelijk Museum te Amsterdam.

Ontwikkelingen na 1982

Na zijn dood in 1982 werd Wifredo Lam vereerd met een staatsbegrafenis en werd zijn as op zijn uitdrukkelijke wens over zijn vaderland verstrooid. Op verschillende plaatsen in de wereld tot in China toe werden tentoonstellingen georganiseerd van het werk van Wifredo Lam. Van staatswege werd 1983 in Havana opgericht het Centro de Arte Contemporáneo Wifredo Lam met een permanente collectie van 1000 werken.  Zijn nagelaten werk betreft behalve schilderijen ook talrijke tekeningen, grafisch werk, keramiek en sculptures. Voor Wifredo Lam werd  2009 een sculptuur genaamd Vuela Lam te Havana geplaatst van de Cubaanse beeldhouwer Alberto Lescay. Internationaal werd hij voorts postuum herdacht met een Retrospectieve Eenmans-tentoonstelling in Centre Georges Pompidou te Parijs 2015; Museo Reina Sofia te Madrid  2016 en Tate Modern [Gallery] in Londen 2016 / 2017.

Op een veiling bij Sotheby’s te New York op 29 juni 2020 bracht een werk van Wifredo Lam met de titel Omni Obini een recordbedrag op van $.9.603.800. Het betreft een olieverfschilderij uit 1943 met de afmetingen 182,9 X 124,5cm dat is gesigneerd. (www.Sotheby)

Suriname: bescheiden hommage

Begin december 1982 nodigde Jules Chin A Foeng mij uit voor een Cubaanse tentoonstelling van de Grupo Antillano ter nagedachtenis van Wifredo Lam in Theater Thalia. De manifestatie werd ingeleid door: John Hardjoprajitno, Minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Volksontwikkeling en Osvaldo Cardenas Junquera, Ambassadeur van de Republiek Cuba in Suriname.

Eerstgenoemde zei “… er op te hopen dat deze tentoonstelling ertoe mag bijdragen de waardering voor de kunstenaars van het Caraïbisch gebied te vergroten “; de Cubaaanse  Ambassadeur  noemde Wifredo Lam niet alleen “ … als inspiratiebron maar ook als uitdrager van de Caraibische kunst.”

Beiden waren  overigens de overtuiging toegedaan “…dat deze expositie de vriendschapsbanden tussen Suriname en Cuba zeker zal versterken.” (dagblad De West van 7 december 1982)

Hoogst opmerkelijk is het feit dat de opening van de expositie als eerbetoon aan Wifredo Lam plaats heeft gevonden op 6 december 1982, aan de vooravond van de moorddadige en tragische gebeurtenissen in het Fort Zeelandia. De beschikbare foyer op de bovenverdieping van Theater Thalia kon geen ruimte bieden aan een grotere presentatie dan aan een bescheiden collectie kleinere werken zoals tekeningen, grafische produkties en enkele affiches van de kunstenaar. In de gevolgde hectische periode na 8 december heeft de tentoonstelling om voor de hand liggende redenen geen ruime(re) belangstelling kunnen trekken.

Geraadpleegd

Fouchet. Max-Pol. Wifredo LAM. Barcelona, 1986. ISBN: 84-343-0456-2;

Jouffroy. Alain. LAM. Parijs, 1972.

LAM. Catalogus w408. Inleiding: Patrick Waldberg. Stedelijk Museum Amsterdam, 1967. Uitgave ter gelegenheid van eenmanstentoonstelling: 26 januari – 12 maart 1967;

Man A Hing, W.L. “Koelies in Cuba. Het slavenbestaan van de Chinese arbeiders”, in: José Martí Journaal, drietalig ibero-amerikaans tijdschrift, jaargang 3 no. 4, augustus /september 1990. p. 46 / 47. Overgenomen in De West, dagblad te Paramaribo, 81e jaargang no. 34962. p.13.

(“ Culis en Cuba. La vida esclava de los trabajadores Chinos ”). De West, dagblad te Paramaribo, van 07 december 1982: Cubaanse kunst; Cubanen in Thalia ([aangeboden door] NVD); Cubaanse kunstenaars;

Digitaal

https://askanydifference.com/difference-between-santeria-and-voodoo; (raadpleegdatum: 25-01-2022)

https://www.theartstory.org/amp/artist/lam-wifredo/life-and-legacy/ (raadpleegdatum: 08-03-2022)

https://www.cubanet.org/htdocs/lee/lam2.html (raadpleegdatum: 11-04-2022)

http://en.escambray.cu/2015/havana-biennial-pays-tribute-to-wifredo-lam/ (raadpleegdatum: 11-04-2022)

https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://www.wifredolam.net/en/biography.html&ved=2ahUKEwjCxI3mztL1AhWNyqQKHWuEB

BsQFnoECD0QAQ&usg=AOvVaw2c91lVzNhN217I4s0Vr-JB

re. Exposition Individuelles 1980-1999:
1982. Paramaribo (Suriname), Sala Thalia, In Memorian Wifredo Lam. (geraadpleegd: 10-3-2022)

https://www.google.com/search?q=wifredo+lam+in+suriname&oq=&aqs=chrome.0.69i59i450l15.-1j0j7&sourceid=chrome-mobile&ie=UTF-8#ip=1 
(raadpleegdatum:11-04-2022)

https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://www.wifredolam.net/fr/

re. Exposition Individuelles 1980-1999:
1982. Paramaribo (Suriname), Sala Thalia, In Memorian Wifredo Lam. (geraadpleegd:13-02-2022)

https://medium.com/@nevaer1/how-wifredo-lam-became-cuban-22a4bf69398c [Louis Nevaer]; (raadpleegdatum: 28-01-2022)

https://www.moma.org/learn/moma_learning/wifredo-lam-the-jungle-1943/ (raadpleegdatum: 08-04-2022)

https://estherschreuder.wordpress.com/2015/12/20/wilfredo-lam-cobra-en-africobra/ (raadpleegdatum: 10-03-2022)

https://smarthistory.org/lam-the-jungle/ [Dr Doris Maria-Reina Bravo]

Dr. Doris Maria-Reina Bravo, “Wifredo Lam, The Jungle,” in Smarthistory, August 9, 2015, accessed February 4, 2022; (raadpleegdatum: 29-01-2022 en 09-04-2022)

https://www.sothebys.cn/en/buy/auction/2020/impressionist-modern-art-evening-sale/wifredo-lam-omi-obini; (raadpleegdatum: 08-04-2022)

https://wifredolam.net/en/biography.html (raadpleegdatum: 25-01-2022)

https://www.wifredolam.net/en/chronology/1962-1977.html [Anne Egger] (raadpleegdatum 08-04-2022)
https://wifredolam.net/en/personal-exhibitions/1980-1999.html
(geraadpleegd: 08-04-2022)

https://wikipedia.org/wiki/Havana (raadpleegdatum: 25-01-2022)

https://nl.wikipedia.org/wiki/Wifredo_Lam; (raadpleegdatum: 06-04-2022)

2 comments to “Wifredo Lam: Cubaanse kunstenaar met wereldfaam”

  • Prachtig en goed doorzocht artikel over een ware Caraibische kunstenaar!
    De verbinding tussen historische feiten (gebeurtenissen) zijn vaak ondoorzichtig!
    Gefeliciteerd William.

  • prachtig artikel

Your comment please...

  • RSS
  • Facebook
  • Twitter