Waarde en waardigheid (7)
door Willem van Lit
Dit is deel 7 van hoofdstuk 2 van Cariben laten we het onmogelijke vragen
In januari 2008 schreef ik bij mijn afscheid van de Koninklijke Marine een pamflet. Ik keek hierbij terug op bijna veertig jaar werken en leven bij de nationale reder. Ik schreef onder andere dit op.
Identiteit: overgeleverd aan de continentalen
De meeste grote beschavingen zijn ontstaan bij de zeeën of aan grote rivieren. Hier was de meeste reuring. Het is heel simpel te verklaren: schepen hebben het vermogen relatief veel goederen en mensen over grote afstanden snel te vervoeren. Over land is dat (nog steeds) moeizamer. Nederland dankt haar beschaving aan de zee.
Rigoureus of mild. Maritiem, ja. En welke betekenis kunnen we daaraan geven? Nederland (of een zeer belangrijk deel daarvan) is door de eeuwen heen Atlantisch georiënteerd. Het achterland was gericht op het continent. Een Atlantische of maritieme gerichtheid houdt in dat je extravert bent, gewend bent met veel vreemde invloeden om te gaan. Het karakter van Atlantisch gerichte mensen is voorts flegmatiek, dynamisch en onberekenend. Zij zijn rigoureus bij het nemen van beslissingen (men heeft immers dikwijls te maken met snel wisselende situaties) en hooghartig van nature. Continentaal gerichte mensen zijn conservatief, introvert, stabiel, mild, statisch, star, principieel en wrokkig van aard. Dit zijn absolute kwalificaties en men moet voor ogen houden dat er veel varianten in zitten; het gaat om patronen. Daarbij komt dat Atlantisch georiënteerden gewend zijn in kleine verbanden te werken met snel wisselende patronen; continentalen werken in grotere verbanden met vaste patronen. Deze laatsten hebben ook de neiging om alles meer vast te leggen (de kadastergeest), terwijl de maritieme geest meer werkt met lijstjes op ad hoc basis (het gegist bestek op een vrije zee).
Continentaal gerichte mensen zijn jaloers op mensen van maritieme aard. Ze dichten de ander kenmerken en geaardheden toe die zij in hun landelijke aard ook wel zouden willen hebben, maar die er in hun levenswijze niet of minder toe doen. De heren van de zee lijken meer mondain, bereisd, liberaal en openhartiger te zijn en met bluf te kunnen bestaan, terwijl de heren van het land provinciaal zijn, feodaal, meer gehecht aan één plek, grondig in hun aanpak, maar bekrompen. Het is het verschil tussen de Britse en Duitse aard als men het in algemene lijnen wil bekijken.
Het is maar net waar je je bij thuis voelt. En dat is een basis waarop identiteit wordt gevormd. De laatste jaren heeft er meer vervlechting plaatsgevonden tussen beide oriëntaties, maar in de kern bestaan de verschillen nog wel. De maritieme oriëntatie is stukje bij beetje ingeperkt doordat de moderne informatietechnologie mogelijkheden heeft geschapen tot grotere beheersing van de bedrijfsvoering en dus met verminderde regelmogelijkheden voor traditioneel autarkisch ingestelde heren van de zee. De patronen van de continentalen dringen zich op bij de maritiemen, deels als uiting van de latente jaloezie (‘we zullen die vrijbuiters wel krijgen’!).
Esprit. Wij als marinemensen ervaren het verlies van eigen regelmogelijkheden en manoeuvreerruimte natuurlijk ook (…) en we reageren als admiraal Michiel de Ruijter zelf: ‘De heren hebben mij niet te verzoeken, slechts te sturen. Al zouden de heren mij bevelen op één schip de vlag te voeren en de vijand tegemoet te treden, dan ga ik’. (vrij vertaald natuurlijk). Het getuigt van grootsheid van geest en bestaan, hooghartigheid en overtuiging. Uiteindelijk zal de vrije geest overwinnen; we staan boven alles. Anderen maken beleid; wij trekken ons plan. En dit is een instelling om jaloers op te worden natuurlijk. Het verraadt een houding die men onverzettelijk kan noemen. Niet voor niets worden heren van de zee geciteerd in dit verband: ‘dan liever de lucht in’! of ‘ik val aan, volg mij’! “
Ik wist toen nog niet dat ik ruim twee jaar later Het Kristalparadijs van Peter Sloterdijk zou lezen. Hij zegt dat de wijsbegeerte vanouds terrane trekken heeft, waarbij vaste patronen worden uitgedacht, waarden en normen die “voortvloeien uit landbouw en de verbondenheid met het leefgebied”. Vaste grond met vaste patronen in vaste overtuigingen. Maar het was al veranderd. “Dit gebeurde in een tijd waarin het marinisme zo al niet de absoluut betere, dan toch de pragmatisch slimmere antwoorden had gegeven; de rede van de zee weet dat men ervoor moet oppassen dat men niet strandt; alleen wie aan de oppervlakte navigeert, opereert succesvol. De nautische geest heeft geen fundamenten nodig, maar overslagplaatsen, buitenlandse partners, inspirerende havencontacten, verre doelen en een dosis burgerlijk aangewende criminele energie”. Zo zijn de manieren van de maritiem gerichte karakters. Dat schreef ik ook al min of meer. Over de continentalen schrijft hij: “In het algemeen wil men immers het geheel vanuit het veilige nationale territorium beheersen en tegen de eisen van de nautische beweeglijkheid vaste bodem in stelling brengen” . Hij schrijft over terrane en maritieme voogden en denkers en schetst daarbij op een geheel eigen wijze de verschillen tussen wat ik noemde de Atlantische of maritieme geesten en de continentale. Ik was eigenlijk ietwat onthutst toen ik mijn spinsels hierbij bevestigd zag, maar Sloterdijk maakt er meer van.
Hij ontwerpt de contouren van een filosofie voor de pioniers, de ontdekkers en hij zoekt daarbij naar de oorsprong van die onweerstaanbare wil en overtuiging voor de ontdekking en verovering van terra incognita. De globe, de perfecte bol, de bijna griezelige schoonheid van de blauwe zonnesatelliet en de hartstocht waarmee dat gepaard ging: de eerste fase van de globalisering. Deze fase wordt gekenmerkt door de Grote Verhalen van de ontdekkingen, de wereldfaam van cartografen, de ontwikkeling van de nerveuze onverschilligheid van het kapitaalstromen en kredieten en de grootsheid van de ‘seaborne empires’. Die eerste fase van globalisering werd al afgesloten in de 18e eeuw.
(wordt vervolgd)
RSS
Facebook
Twitter
