Van verbieden tot verbranden
Precies negentig jaar na de beruchte boekverbrandingen door de nazi’s in Berlijn is anno 2023 de bedreiging van het vrije woord wereldwijd schrijnend actueel. Ken Mangroelal schreef het essay Van verbieden tot verbranden voor het themanummer Verboden stemmen van Tirade, dat in april ’23 verscheen.
door Ken Mangroelal
Het schrikbeeld van iedere bibliofiel is de wereld die in Fahrenheit 451 wordt geschilderd: het verbranden van alle boeken, en huizen waarin die worden aangetroffen.
Op een avondwandeling loopt Guy Montag, brandweerman, Clarisse McClellan tegen het lijf. Er ontstaat een gesprek tussen die twee. Clarisse vraagt: ‘Do you mind if I ask? How long ’ve you worked as being a fireman?’
Guy: ‘Since I was twenty, ten years ago. Clarisse: ‘Do you ever read any of the books you burn?’
Guy lacht en zegt: ‘That’s against the law! It’s fine work. Monday burn Millay, Wednesday Whitman, Friday Faulkner, burn ’em to ashes, then burn the ashes. That’s our official slogan.’
Maar Guy Montag, de toegewijde boekenverbrander, is een afvallige. Hij bezit boeken, en zelfs een boek dat hij heeft gestolen uit het huis van een vrouw die zichzelf met haar bibliotheek in brand stak.
Hij valt door de mand als hij zijn vrouw en bezoek een gedicht voordraagt. Zijn vrouw geeft hem aan en hij moet zijn boeken en huis verbranden. Maar als revanche richt hij zijn vlammenwerper op zijn chef, die eveneens in de vlammen omkomt. Daarop moet hij vluchten en met de hulp van professor Faber vindt hij zijn weg naar andere gevluchte boekenlezers, die de inhoud van hun boeken memoriseren om ze voor de mensheid te redden; ze hopen de teksten te kunnen heruitgeven zodra de waanzin van de totale vernietiging van het boek achter de rug is.
De roman verscheen in 1953, in een periode van de koude oorlog en angst voor het uitbreken van een nucleaire oorlog. In het boek staat een verwijzing naar het jaar 2022 (ja, werkelijk). Bommenwerpers vliegen over als Guy Montag tegen zijn vrouw zegt:
‘Jesus God, every hour so many damn things in the sky! How in hell did those bombers get up there every single second of our lives! Why doesn’t someone want to talk about it! We’ve started and won two atomic wars since 2022! Is it because we’re having so much fun at home we’ve forgotten the world? Is it because we’re so rich and the rest of the world’s so poor and we just don’t care if they are? I’ve heard rumors; the world is starving, but we’re well fed. Is it true, the world works hard and we play? Is that why we’re hated so much? I’ve heard the rumors about hate, too, once in a long while, over the years. Do you know why? I don’t, that’s sure! Maybe the books can get us half out of the cave. They just might stop us from making the same damn insane mistakes!’
Niet alleen de dreiging van een nieuwe nucleaire oorlog komt in Guy’s monoloog aan bod, hij beschrijft ook een wereld vol verdeeldheid, armoede, hongersnood en haat. Het jaar 2022 kon niet beter worden gekozen, nu een autocraat als Poetin met een nucleaire oorlog dreigt en armoede, hongersnood en haat troef is.
In de lotsgeschiedenis van het boek ging het verbieden aan het verbranden vooraf.
We doen een flinke stap terug in de tijd: we schrijven 2 juni 1633 als de zeventigjarige Galileo Galilei in boetekleed voor zijn rechters, de oppermachtige kardinalen, knielt, zijn hand op de Bijbel legt en zweert dat hij altijd heeft geloofd en zal blijven geloven in elk artikel dat de Heilige Katholieke en Apostolische kerk van Rome leert en predikt, en dat hij zijn opvatting dat de zon het centrum van het universum is en onbeweeglijk als ketters en verwerpelijk acht.
Het roomse geloof heeft eeuwen de wetenschap als zijn grootste bedreiging gezien en eenieder die een andere waarheid dan zijn leerstellingen is toegedaan vervolgd. Tommaso Campanella (1568-1639) brengt zevenentwintig jaren in vijftig gevangenissen door en wordt zevenmaal gruwelijk gemarteld. Giordano Bruno (1548-1600) wordt in Rome veroordeeld tot de brandstapel. Lucilio Vanini (1584-1619) wordt de tong uitgerukt, vervolgens opgehangen en verbrand, waarna zijn as door de wind wordt verspreid. Andreas Vesalius (1515-1564), grondlegger van de wetenschappelijke anatomie, wordt ter dood veroordeeld. En Michael Servetus (1509-1553) belandt op de brandstapel.
En dan hebben wij het hier alleen nog maar over de zestiende eeuw, met name de periode van het humanisme, waarin de westerse mens zijn renaissance, zijn hergeboorte beleeft, maar gelijktijdig moet toezien hoe al het nieuwe en veelbelovende om zeep wordt geholpen.
Het heliocentrische wereldbeeld van Galileo won het uiteindelijk van dat van zijn rechters, die de aarde voor het centrum van de schepping hielden. En dankzij Galileo kunnen wij onze blik hoger en ruimer richten, verder kijken dan een vooringenomen halsstarrige en gedicteerde aanname.
Met de Webbtelescoop wordt het mysterie van het ontstaan van het universum onderzocht. Zonder Galileo, Newton en Einstein was deze onderneming ondenkbaar. En stel dat bij de benadering van de Big Bang geen God als schepper tevoorschijn treedt? Wat voor implicaties zou dat voor de gelovige mens hebben die God ziet als zijn schepper?
De inquisitie, met het samenstellen van een index librorum prohibitorum, heeft haar katholieke onderdanen van de verderfelijke en ketterse alternatieve waarheid willen vrijwaren. En tot op de dag van vandaag houdt de katholieke of christelijke leer officieel alles wat van haar leerstellingen afwijkt, zoals evolutieleer, seks voor het huwelijk, anticonceptie, abortus, vrouwelijke priesters en rechten van lhbt-gemeenschap voor verwerpelijk.
De inquisitie gaf een blauwdruk aan regeringen en staten en belangengroepen voor het verwerpen van alles wat niet strookt met hun gedachtengoed. Nietzsche heeft gelijk, ik parafraseer, dat je altijd acht moet slaan op groepen mensen, staten of regeringen die hun levensvorm coûte que coûte willen behouden en alles in het werk stellen om die aan anderen op te leggen.
De meeste verboden boeken hebben hun verbod overleefd en hebben zelfs de status van bestsellers verworven; ze worden alom gelezen, want de vrije geest laat zich niet censureren.
Hoe graag de verbieders hun verbod als onaantastbaar ook willen zien, zij zijn niet opgewassen tegen de voortstuwende kracht van een waarheid-zoekende geest.
Gaat het in de wetenschap om een voor de kerk bedreigende waarheid, de roman- of dichtkunst wordt misschien wel als bedreigender ervaren omdat zij over gevoelens en maatschappijvisies handelt.
Paus Gregorius VII, zo wordt beweerd, beval dat alle werken van de Griekse dichteres Sappho (geboren 630 voor Christus en geëerd met de titel ‘de tiende muze’), in Rome en Constantinopel moesten worden verboden vanwege haar thema’s, namelijk vreemde (homoseksuele) liefde, devotie en hartstocht. Vandaag de dag dreigen in Hongarije haar gedichten in het kader van een recente anti-LHBT-wet hetzelfde lot te ondergaan. Het opwekken van seksuele lustgevoelens door middel van roman- of dichtkunst moet voor haar verbieders als uiterst dreigend worden ervaren. De ziel is goddelijk en het lichaam duivels en daarom verwerpelijk.
Gevoelens zorgen voor ontwrichting en moeten daarom worden onderdrukt. Met de instelling van het celibaat hoopte de katholieke kerk o.a. de seksuele lust van novicen, priesters, pastoors en andere gezagsbekleders te beteugelen (zonder veel succes gezien het vele seksuele misbruik intra muros dat in onze tijd aan het licht is gekomen. De Paus gaf recentelijk zelfs toe dat zelfs nonnen niet wars zijn van porno).
De aloude inquisitie heeft in de huidige tijd nieuwe handlangers gevonden in belangengroepen, regeringen en staten die hun wil en hun levensvorm aan anderen proberen op te leggen. In Amerika doen orthodox-religieuze ouders invallen in de schoolbibliotheken van hun kinderen om de boeken te verwijderen die tegen hun religie en maatschappijvisie indruisen. Verwoede pogingen om hun kinderen te onthouden van voortschrijdende wetenschappelijke, sociale en emotionele groei!
Boeken uit boekhandels, openbare- en schoolbibliotheken weren is niet meer dan een daad van bekrompenheid. De droom van iedere autocratie is alles verbieden wat haar niet zint en dat aan de gemeenschap opleggen: kunst, literatuur, klederdracht, muziek, noem maar op.
In Nederland is slechts één boek uitdrukkelijk verboden: Mein Kampf. Ik heb dat boek in de zeventiger jaren gelezen. Hoe ik toen aan dat boek ben gekomen weet ik niet meer. In ieder geval niet uit sympathie voor de schrijver. Ik wilde simpelweg weten wat Hitler onder zijn ‘Kampf’ verstond. Het boek zou nooit zijn verderfelijke visie op mij kunnen overdragen. Helaas is het wel zo dat het boek nog altijd een funeste uitwerking op lezers kan hebben, zoals lui die zich neonazi’s noemen en in groepjes met hun Derde Rijksymbolen door de straten van westerse landen trekken.
Kritisch leren lezen zou in een vroeg stadium in het onderwijs moeten worden ingevoerd.
Met de komst van internet en digitalisering is de hoeveelheid beschikbare teksten astronomisch toegenomen. Het wordt steeds moeilijker om het kaf van het koren te scheiden. Zeker als het gaat om fake news en complottheorieën op sociale media. Zelfs de burger die geschoold is in tekstanalyse valt het soms moeilijk ‘waar’ van ‘onwaar’ te onderscheiden, met alle gevolgen van dien. Kritisch leren lezen zou in een vroeg stadium in het onderwijs moeten worden ingevoerd. De huidige jeugd leest minder boeken, maar zit meer op internet en sociale media. Het lezen van boeken, ook controversiële, kan binnen goed leesonderwijs hun kritische vermogen stimuleren en hen wapenen tegen teksten en beelden (fake news) die kwaad willen doen. Voornamelijk autoritaire regimes en lobbygroepen zijn in staat toegang tot informatie die hun niet zint een hele bevolking te ontzeggen. En met het produceren van ‘alternatieve waarheden’ proberen zij hun onderdanen te hersenspoelen, en dat soms ook nog met succes.
Ray Bradbury wees in Fahrenheit 451 op het gevaar van een medium (televisie) als het ons volledig in zijn greep heeft. In onze dagen is het niet de televisie, maar de mobiele telefoon die ons gevangenhoudt. Waar je ook kijkt zie je mensen met hun blik gericht op hun minischerm, hun oren door earpods gevuld met spraak en geluid uit een medium dat beslag op hen legt. De wereld om hen heen is niet in tel. Opgesloten in hun virtuele wereld slaan ze geen acht op jou. Je bent voor hen niet meer dan een achtergrond, een schim, een niet-waargenomen entiteit die hen stoort in hun zelfgekozen gevangenschap.
Anno 2022 leven wij science fiction.
[Tirade 491, april 2023, jaargang 67]
RSS
Facebook
Twitter
