Van de regen naar de zon (en andersom)
door Nicole Terpstra
Bij de viering van 200 jaar Koninkrijk der Nederlanden (2013) brengt rapper Typhoon, oftewel Glenn de Randamie, zijn nummer Van de regen naar de zon ten gehore aan Koning en kabinet in de Ridderzaal. Een nummer over al het mooie wat dit land hem en de rest van de inwoners te bieden heeft, maar ook over de minder mooie kanten van Nederland zoals haar geschiedenis in de slavernij en het hedendaagse racisme dat daarmee gepaard gaat. Die dag zijn er in de ridderzaal verschillende reacties te horen op dit nummer, die ook de verschillende reacties in het debat rond racisme representeren. Waar de een het duidelijk een mooi nummer vindt met een goede boodschap, kijkt de ander ongemakkelijk weg en lijkt een enkeling ronduit verward achter te worden gelaten.
Auguste François Biard (1798-1882), L’abolition de l’esclavage dans les colonies françaises en 1848, huile sur toile (Salon 1849). Versailles, musée national du château et de Trianon
We zagen zo veel, zijn zo groot, maar als het kantelt zien we massamoord, apartheid, slavernij en slavenhandel
Ten tijde van de VOC ging het Nederland letterlijk en figuurlijk voor de wind. Nederland was een van de grote wereldmachten in de handel, een gegeven waar we tot op de dag van vandaag nog van profiteren. Tegenwoordig is de invloed van Nederland echter aanzienlijk kleiner en als reactie op deze afname grijpen politici in debatten vaak terug naar de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en vooral haar ‘mentaliteit’. Bij deze VOC-mentaliteit staan handelsgeest, daadkracht en durf voorop en deze politici zijn van mening dat Nederland weer terug moet naar zo’n instelling. Hierbij nemen zij echter niet de keerzijde van de VOC in acht, zoals Typhoon die ook aanstipt in zijn nummer: als het kantelt zien we massamoord, apartheid, slavernij en de slavenhandel. Deze verwaarlozing is ten eerste te wijten aan een gebrek aan kennis: zo weet men vaak niet hoe groot de rol van Nederland was in de slavenhandel. Men weet nog wel dat slavenhandel in de West Indische Compagnie (WIC) van essentieel belang was, maar niet dat het in de VOC ook een belangrijke rol speelde. Als men hier al van op de hoogte is, dan probeert men vaak uit een soort schaamte en ongemak deze rol te minimaliseren, een fenomeen dat ook wel white innocence wordt genoemd. 1) 2) Dit doet men bijvoorbeeld door een vergelijking te trekken met kolonies van andere landen of door te wijzen op het feit dat slavernij überhaupt al bestond in de kolonies voordat de Nederlanders kwamen. Dit alles neemt echter niet weg dat Nederland een grote speler was in de slavernij en dat dit dus ook een deel is van de Nederlandse geschiedenis. Op scholen krijgen leerlingen dit soort informatie echter niet/amper aangeboden: zij leren vooral over hoe groot en belangrijk ons land was in de gouden eeuw. 3) Hierbij wordt er vaak tussen neus en lippen door verteld dat dit succes ten koste ging van vele mensen hun vrijheid of zelfs hun leven. In de toekomst zou deze keerzijde beter aangestipt moeten worden, aangezien het een belangrijk deel is van de Nederlandse geschiedenis (en niet alleen van de afstammelingen van de tot slaaf gemaakten), dat nog steeds van invloed is op onze huidige maatschappij. 4) 5)
Sinterklaasintocht op Aruba, november 2017. Foto © Jerzy Koch
Zonder donker kan het licht zichzelf niet kennen, vandaar de onwetendheid rond 5 december
Men ziet Nederland vaak als een verlicht en tolerant land. Nederland was een van de eerste landen om het homohuwelijk te legaliseren en het heeft zeker een multicultureel karakter. Er heerst vaak de mening dat zo’n tolerant land simpelweg niet racistisch kan zijn, maar is dit echt zo? Veel hoogopgeleiden in Nederland zien namelijk al racisme in hun mede-Nederlanders wanneer deze racistische opmerkingen maken, maar ontkennen zelf racistisch te zijn. 5) Het zou echter nog steeds kunnen dat ook zij racistische gewoontes hebben, alleen dat deze een stuk subtieler en zelfs onbewust zijn. Zelf heb ik namelijk heel lang niet ingezien dat Zwarte Piet racistisch is. In mijn ogen was hij zwart, omdat dat altijd zo was geweest. Hierbij heb ik als kind geen seconde stilgestaan bij het vraagstuk waarom dit zo was. Zijn huidskleur heb ik dus nooit in verband gebracht met de onevenredige machtsverdeling tussen Sinterklaas en Zwarte Piet. Bovendien viel de stereotypering wat betreft zijn uiterlijk en gedrag (rode lippen, hoepeloorbellen, kroeshaar, een beetje onnozel) mij nooit op, dat was gewoon hoe hij er uitzag en hoe hij deed, een deel van wat hem Zwarte Piet maakte.
Het bestaan van Zwarte Piet is natuurlijk niet de belangrijkste kwestie op het punt van racisme en machtsongelijkheid in Nederland, maar wel het meest zichtbare, en daarmee een symbolisch startpunt van de discussie over racisme. Het laat namelijk perfect zien hoe diep en onbewust racisme verslingerd zit in de huidige maatschappij. Op eenzelfde wijze liet Fred Wilson in zijn tentoonstelling Mining the museum ook zien hoe diep de koloniale historie verslingerd zit in onze huidige maatschappij door standaard voorwerpen uit een museum zo te positioneren dat dit verband boven water kwam. 6) Het ontmaskeren van deze subtiliteit zoals Wilson deed voor de koloniale historie, leidt tot de nodige inzichten. Zoals eerder gemeld, kan men dus de duidelijke varianten van racisme herkennen, maar een subtielere versie zoals vooroordelen op basis van huidskleur (over de soort baan die iemand beoefent, de plaats waar iemand woont of zelfs diens intenties en persoonlijkheid) ontglipt hen vaak. 7) 8) Deze vooroordelen werken echter verder door en leiden ook tot onder andere een ongelijke behandeling door de politie (etnische profilering) of zelfs een ongelijke behandeling binnen het rechtssysteem. In Amerika worden mensen met een donkere huidskleur eerder veroordeeld dan blanken voor dezelfde misdaad. 9)
Van de hemel naar de grond?
Door onder andere de Zwarte-Pietendiscussie is men al steeds meer op de hoogte van het bestaan van racisme en op zoek naar manieren om dit te verhelpen. Zo zijn er tegenwoordig ook roetveegpieten en regenboogpieten te zien bij verscheidene intochten. Hiermee komt langzamerhand ook gewaarwording wat betreft de subtielere en hardnekkige varianten van racisme, zoals het zich bijvoorbeeld manifesteert in vooroordelen en etnische profilering. Daarom is het van groot belang dat de discussie rond racisme wordt voortgezet, opdat deze gewaarwording blijft plaatsvinden en vooroordelen afnemen.
Het lijkt tegenwoordig echter ook een competitie te worden om overal racisme in te zien. Zo ontstond er recentelijk ophef over een advertentie van de H&M in Engeland, waarbij een bruin jongetje een trui aan had waarop de volgende tekst stond: coolest monkey in the jungle. 10) Het is inderdaad waar dat mensen met een bruine huidskleur soms ‘aap’ worden genoemd op beledigende wijze, maar dit betekent niet automatisch dat dit onbewust een rol heeft gespeeld bij deze advertentie. Dit soort discussies leidt naar mijn idee af van de discussie die werkelijk zou moeten worden gevoerd over geïnstitutionaliseerd racisme en de gevolgen daarvan. Bovendien mengt men zich soms in de discussies over racisme met incorrecte informatie. Zo las ik bijvoorbeeld laatst de claim dat Zwarte Piet een zwarte huidskleur zou hebben om de onevenredige machtsverdeling met een witte man (Sinterklaas) te verankeren in het wereldbeeld van kinderen. 6) Daarnaast, vindt er soms ook racisme de andere kant op plaats, waarbij mensen met een donkere huidskleur witte mensen benadelen. Een van mijn witte vriendinnen in New-York ging bijvoorbeeld wel eens naar hiphopfeestjes daar, waarbij zij na de show vaak niet mee op de foto mocht met het publiek vanwege haar huidskleur. Ten slotte: er zijn uiteraard mensen die hun punt overdrijven in de discussie (aan beide kanten). 11) Dit alles zorgt voor een moeizame discussie, waarbij men meer bezig is met het verdedigen van het eigen standpunt dan met het luisteren naar de tegenpartij.
Verandering is confronterend, ik ervaar het elke dag
Kortom, racisme is niet zo zwart-wit als gedacht en er zijn vele aspecten die een rol spelen in het ontstaan, de gewaarwording en de afschaffing ervan. Allereerst is het belangrijk dat de rol van Nederland in de slavenhandel meer benadrukt wordt in het onderwijs. Zo ben ik zelf een stuk bewuster geworden van het subtiele racisme om mij heen en in sommige van mijn eigen denkpatronen, puur door meer te leren over het koloniale tijdperk en zijn gevolgen voor de huidige maatschappij. Deze gewaarwording is nodig voor verandering, die gelukkig ook langzaam plaatsvindt. Er is echter ook een keerzijde aan deze gewaarwording, namelijk dat men maar dingen roept in de discussie zonder er goed bij stil te staan. Dit komt de discussie niet ten goede en leidt er vaak toe dat men niet naar elkaar luistert, terwijl dat juist de kern is van het probleem wat betreft racisme: de omgang met een ander.
Bronnen
1) Riemersma, G. (2016). Emeritus hoogleraar Gloria Wekker: “Witte onschuld bestaat niet”. Vrij
Nederland, 8 juni 2016.
2) Wekker, G. (2017). Witte onschuld bestaat niet, maar dat wilt u van mij niet horen. NRC, 17 november 2017.
3) Weiner, M.F. (2014). (E)Racing slavery. Racial neoliberalism, social forgetting, and scientific colonialism in dutch primary school history textbooks. DuBois Review 11(2): 329–351.
4) Zijlstra, S. (2017). Waarom Keti Koti nog lang geen nationale feestdag wordt. Op internet: https://overdemuur.org/waarom-keti-koti-nog-lang-geen-nationale-feestdag-wordt/, geraadpleegd op 14-01-18.
5) Nordholt, L.S. (2017). ‘De’ Nederlandse geschiedenis. Hoezo?! Op internet: https://overdemuur.org/de-nederlandse-geschiedenis-hoezo/, geraadpleegd op 14-01-18.
6) Houston, K. (2017). How mining the museum changed the art world. Op internet: http://www.bmoreart.com/2017/05/how-mining-the-museum-changed-the-art-world.html, geraadpleegd op 14-01-18.
7) Steenhuis, H. (2016). Onbewust racisme kun je stoppen. Trouw, 27 oktober 2016.
8) Vlasbom, D. (2017). Het venijn van alledaags racisme. Openlijk en subtiel racisme. NRC, 17 november 2017.
9) Johnson, S.L. (1985). Black innocence and the white jury. Michigan law review 83(7): 1611-1708.
10) Britse H&M middelpunt van rel vanwege zwart jongetje in apentrui. Op internet: https://nos.nl/artikel/2211024-britse-h-m-middelpunt-van-rel-vanwege-zwart-jongetje-in-apentrui.html, geraadpleegd op 14-01-18.
11) Mathijssen, A. (2017). Vanuit de bus met anti-zwarte piet demonstranten zag Alma Mathijsen wat zwarte mensen al wisten. Vrij Nederland, 20 november 2017.
[Dit is deel 5 in de reeks papers Side Wings of Slavery & Colonialism; zie ook deel 1, 2 , 3, 4 en 6, 7 en 8.]
RSS
Facebook
Twitter
