blog | werkgroep caraïbische letteren

Un grito pa Libertad

door Quito Nicolaas

Op 17 augustus wordt de slavenopstand op Curaçao en de helden Tula en Bashan Karpata herdacht . Twee maanden eerder dan de opstand op Curaçao, ontstond op Aruba eveneens een slavenopstand.  Op 15 juni 1795 vond deze plaats op het eiland Aruba en was onder leiding van Andres Tromp. Door gebruikmaking van onze geschiedenis, de namen van de plantages waar vroeger  slaven  arbeid verrichtten en de namen van afstammelingen van slaven, werd dit verhaal geschreven. Het is een tweede kort verhaal welke bedoeld was voor de bloemlezing Topa Tula/Ontmoet Tula, waarvan alleen het verhaal Viriginia in werd opgenomen. Onderstaand verhaal is fictief maar gebaseerd op historische feiten.

‘Ban mira, ban mira, no por sigui soporta di e manera aki. Nos tin di busca un manera pa lanta para.

Nan a priminti cu lo suavisa e condicionnan di bida pa e esclavo, pero nada! Ainda nos ta traha di mainta ora solo mustra su colo, te ora cu luna saca su cara na shelo.’ E esclavonan riba e cunucu di Shon Frido tabata wak otro cu un pregunta den nan cara. Nan tur ta sinti cu ta hende nan ta, mescos cu tur otro homber y muhe. Ariba un distancia di un meter di otro nan tabata para ta ploeg e tereno, preparando esaki pa cuinsa planta. Cu cara abou tabata fiha riba nan trabou, pa n´ coba demasiado y laga un buraco atras. Esei por costa e esclavo un sota di calbas, cu e anochi ei  e´lo no por drumi rib’e lomba. Cu  un precision di otro mundo e esclavo ta haci e trabou, manera su Shon a siñ’e. Mester a ploeg e tera te cu un cinco centimetro asina, pa kita tur e yerba malo cu tabata spreit aki aya. Pa despues di un par di  dia por pasa cu un saco di pipita di maishi y boonchi pa sembra. Mientras nan ta traha nan tabata canta tambe, pa tapa e combersacion cu nan tabata hiba den grupo.

‘M’a tende cu e esclavonan na Haiti a rebeldia caba.’

‘Di ken b’a tende?’

‘Biaha pasa m’a scucha un combersacion di Shon Frido.’

‘Bo ke men e homber cu a bin cumpra tereno?’

‘Si, parce cu e ta di Haiti.’

‘M’a kere cu ta di Sto. Domingo.’

‘No ta di Haiti e ta bin.’

‘Anto e tabata conta Shon Frido?’

‘Parce cu nan a coy machete y kap tur loke cu nan por a haya.’

‘E mierdenan mester a core pa nan bida.’

‘Claro, nan a captura basta di nan.’

Venezuela

Tabata aña 1759, despues di un aña di bon cosecha y negoshi di carni di cabay cu e paisnan den Caribe. Ya caba e esclavonan na Venezuela a rebeldia na mei di e aña ey pa nan libertad. Nan a cuminsa custuma cu un bida normal. Esta di forma un famia, traha un ofishi y cana den caya man’e homber y muhe liber. Nan mes ta bay pisca y hunto cu e casa y yiunan, nan tabata dedica nan mes na agricultura y cria di baca y porco. Riba e otro islanan den Caribe, casi no a ripara nada di e abolicion di esclavitud na e pais di Venezuela. Un ora – un ora noticia ta core cu a mata un esclavo, na momento cu el a trata di huy. Of cu nan a benta nan na laman, pasobra pa di tantisimo bes nan tabata desobediente contra di nan Shon. E bida e tempo ey tabata consisti di un cos: traha-traha-traha. E unico variacion cu tabata existi ta cu un dia bo ta traha cu bo lomba dobla y e otro dia bo ta traha cu bo lomba strait. Of un siman bo ta yuda den cunucu di bo bisiña y e otro siman nan ta yuda alivia bo trabou. E sistema aki di paga lomba, nan a usa pa basta tempo te cu no ta tin lomba mas pa paga cu ne.

E shonnan mes tabata bini hunto pa festeha. Bebida di alcohol tabata skeiro di tempran. E esclavo tabata lora un bari di rum, cual a cumpra cerca un conoci, bin cu ne pa su Shon. Ora nan pasa banda di bo asina, bo por scuch’e rum ta bati eyden. Ta yen di cabrito ta ser sacrifica pa un fiesta asina. Mester a traha sopi di cabrito, carni cabrito…tur cos cu e stoma tabata desea. Nan sa bebe bira burachi te cu mainta ora di dia habri. Eynan mes nan tabata keda fo’i tino benta, tin biaha cu un beker den nan man ainda. Un rosea insoportable ta sali di nan boca meymey di e holo di sacamento di un di nan of restonan di cuminda cu nan a distribi.

E esclavo Thico

E esclavo Thico tabata bisa e otro ‘Ban nos ta lanta nos amigonan fo’i un soño letargico. Diadomingo nos por topa otro na misa pa papia con nos ta bay busca nos libertad.´

´Si pero nan cada un lo ta bay sea e misa na Noord, Santa Cruz of esun di Savaneta,´ Loefstok a contest´e. Ta pesei nos tin di busca manera pa haya nan aki n´e misa di Santa Cruz. Chirino, abo y Andries ta acerca e esclavonan di  Rooi Taki, Nuña, Barbolia, Boedoei. Loefstok abo y Paskel ta tuma pa bo cuenta esnan di Parkietenbos, Mon Plaisir y Balashi. Everon abo y Janga ta haya Hooiberg, Shiribana y Daimari. Mi mes lo tene contacto cu esnan di e plantashi di Santa Maria, Mijn Vermaak y Coronie.´ Andries Tromp aki a sinta pinta den santo e mapa di Oruba, indicando unda tur e plantashinan ta situa. Caminda cu ta tin caminda e tabata marca cu dos liña diki band’i otro. Unda ta tin mondi pa sconde, e tabata marca cu un circulo. E aereanan cu tabata cerca di laman, e tabata marca cu tres ola bou di otro. E costanan cercano di e plantashinan tambe tabata ser marca. E grupo aki tabata pasa oranan ta sinta wak y studia e mapa pa nan tin e bon den nan cabes. Despues, cu nan pia tabata hala e santo tapa e mapa, pa e no ser descubri. Un tabata stimula otro pa sigui cu e idea aki pa topa na misa. Nan tabata sa tambe cu lo no ta tur lo aparece e prome biaha. Mester a tene cuenta cu tabata tin un miedo enorme ta reinando bou di nan. Tambe cu un di nan por reda e grupo aki cerca su Shon, djis pa e ricibi un recompensa di su doño.

‘E siman aki ora mi bay haci respondi, mi lo papia cu esnan di Nuña,’ Chirino a priminti.

‘Ami mesun cos,’ Loefstok a reitira.

‘Ki pretexto nos ta duna nan?’, Everon a cuestiona.

‘Nos ta bisa nan pa topa diadomingo 10 di mei.’

‘Anto kico tin e dia ey? ’, Loefstok a puntra.

‘Nos ta celebra e lantamento na Coro.’

‘Kico e Shonnan lo bisa?’

‘Nan lo respeta un dia di fiesta asina.’

‘Algun lo tin sospecho sigur, ’ Janga a comenta.

‘Y si e lantamento faya?’, Paskel a puntra.

‘Si nos faya, nos ta huy bay Coro.’

Huramento

Cada un di nan a pone nan man drechi riba otro y a huramenta cu nan lo no traiciona otro. E wowonan di esnan presente tur tabata fiha riba e mannan cu yen di cayo, blaar y …rasca di chapi e mata di bringamosa. Mientrastanto Thico ta expresando e palabranan: “Nos a ser elegi pa libera nos hendenan for di un era cu no a trece adelanto pa nan. Nos tur ta subheto di un otro individuo, sin niun clase di derecho of libertad. Dios no por a crea un ser humano cu ta superior n´e otro.” Despues di e mensahe aki, conhuntamente nan a sclama e palabra Libertad, Libertad, Libertad y a kita nan man atrobe for di riba otro. Cada un a lanta para y brasa otro cu por fin tin un luz na horizonte ta bria leu aya. ‘Bin cu e tambu, raspa y wiri pa nos toca un cantica,’ esun a bisa e otro. Poco poco nan cuinsa ta bati riba e tambu te ora cu esaki a forma un melodia, pa despues e wiri y raspa tambe a drenta aden. Thico a cuminsa canta y ripiti e refran:

‘Libertad,Igualdad

Nos  tur ta Un

No tin catibo mas.’

 ‘Sa tin biaha,´ Janga a conta, ´nan sa usa un chapi tambe pa produci un melodia. Asina nan sa toca henter anochi,  hasta te den kibra di madruga. Diaberne anochi asina e muhenan ta compaña nan, bailando y yangando cu nan sanca.’ Loefstok tabata percura pa tin bebida pa pasa di boca pa boca. Di locual sobra di e fiesta di e Shon, nan tabata spaar esaki cada biaha te yena un boter. Den tur nan alegria nan no a realisa cu esaki lo tabata e ultimo biaha cu por a toca tambu den oranan di madruga. E siguiente siman commandeur Platz a laga pone un anuncio na tur e misanan. E anuncio tabata bisa cu entrante e fecha di awe – 2 di februari 1857 – no tin tocamento ni bailamento di Tambu mas, sin permiso di e Conseho Colonial. Asina mes lo mester paga pa dicho permiso un suma di ƒ 1,50.

Plantashi Mon Plaisir

E diasabra anochi ey, e muhe y hombernan di plantashi Mon Plaisir a bini hunto. Nan doño S. Frigerio tabata saca su wayaba, despues di henter un dia di fiesta. Nan tur ta sinta warda ansiosamente pa e prome palabranan keda pronuncia. Mientras e candela ta kima nan dilanti, un ta bira wak otro den cara, pa despues fiha atrobe riba e luz cu e candela ta produci.

Diripiente Thico a saca un popchi traha di un mea largo, kende ta parce shon Frigerio. Esaki tabata yena cu otro pida-pida paña y yen di sumpiña ta crusa manera un spada den curpa di e popchi. ‘E popchi aki ta representa commandeur Platz, kende ke prohibi nos baile, musica y canto.’ Mientras el a sigui papia, e popchi a pasa awor di man pa man y cada un tabata scupi den su cara. ‘Un homber cu ke kita tur cos di nos. E poco cu nos tin cu a sobra di nos herencia, tambe e ke kita. Dia cu nan a importa nos di aya banda, nan a lubida cu nos grandinan a exporta gran parti di nan custumbernan. M’a spera cu e loke a pasa na Vader Piet, unda un esclavo a mata su shon tabata un señal pa nan.’

‘Con a para cu e otronan?,’ Paskel a informa.

‘Esnan di Savaneta ke sa di unda nos ta haya arma,’ un otro esclavo a bisa.

‘Tin un deposito di arma na Wela,’ Andries Tromp a confirma.

‘Sin embargo no ta bisa niun hende di esey,’ Thico a bisa.

‘Nos lo usa e piki, shovel y e chapi como nos arma.’

‘Si… bisa nan esey numa,’ Loefstok a laga sa.

‘Bon,’ Andries Tromp a sigui relata. ‘Loke nos ta bai haci ta cu dia 15 di juni 1795 nos ta lanta contra e abusadornan aki. E dia anterior – esta dia 14 di juni – nos ta pone trabou abou y ta cana bin Noord. Cada pasa un ora un grupo ta pone trabou abou riba un di e plantashi nan y ta bin topa cu nos. Pa 07.00 di mainta nos ta cuminsa na Rooi Taki y sigui cada pasa ora pa Nuña, Barbolia, Boedoei, Parkietenbos. Pa 12.00 na Mon Plaisir, Balashi, Hooiberg, Shiribana, Daimari, Santa Maria y termina pa 18.00 na Mijn Vermaak. Pa 00.00 nos tur mester ta akinan, Andries Tromp a bisa. E shonnan lo haya un susto ora nan mira nan trahadornan bandona e plantashi y no regresa mas. Pa ora cu nan liga, ya e cura ta bashi y no tin hende ta cana mas riba e sabana. Si tin un caretia, uza esaki pa transporta e muchanan y mamanan. Uza e camindanan di patras, pa haci e distancia mas cortico cu ta posibel.

Misa di Noord

Thico para un banda di Andries, ta inspecciona e motivacion di cada un y pa averigua si tin duda ta biba bou di algun di nan. ‘Gracias na Señor cu tur ta dicidido den nan afan pa logra nan libertad,’ el a bisa su mes. Nos ta bay hiba un lucha pacifico pa nos Libertad. Si mester recuri na usa arma, lo haci esey. Pero si no mester, no ta haci esaki. Laga cada ken cu nan picanan mortal pa confesa.’  E dianan tabata halando y dia 15 di juni ta acercando. E muhenan tabata sconde algo di come y bebe bou di nan shimis, asina cu tin algo pa na caminda. E hombernan a sigui cu nan trabounan, sabiendo cu lo no dura mucho pa nan keda libra di e cadenanan aki. Dor di e respet y obediencia cu nan a sigui mantene pa nan shonnan, e ultimo aki no por a ripara nada cu tabata preparando un lantamento na Noord. 

Pa mey anochi tur e cincoshen y pico esclavonan a aglomera na Noord, preparando nan mes pa e dia di mañan. Manera ta nan custumber a lanta e mainta ey pa 05.00 caba y un ora despues tur a bini hunto na e Misa di Noord. Andries a subi para riba un caha di palo y a hiba palabra. ‘Awe nos ta proclama un Oruba nobo, sin distincion entre shon y esclavo. Un isla caminda esclavonan ta liber pa casa, lanta un famia y educa nan mes. Cada cabes di famia lo ricibi di su shon un pida tereno pa traha un cas den cunucu. E shon mester garantisa cu despues di awe e lazonan entre shon y esclavo lo ta uno basa riba igualdad, respet y harmonia.’ Y berdad despues di e fecha aki e esclavonan a integra den e sociedad y tabata liber den haci tur cos cu nan tabata desea. Hasta ta tin di e shonnan cu a casa cu un esclava. E miedo cu e pastornan, doñonan di esclavonan y e gobernantenan ta tin p’e esclavonan cu a haya nan libertad, no ta tin base. Despues di mas cu mitad siglo a dicidi di aboli esclavitud riba e islanan.

QN/, 29-6-2010

Your comment please...

  • RSS
  • Facebook
  • Twitter