Twee nieuwe boeken van Max Sordam
Max Sordam nadert de 100 maar is still going strong. Hij publiceerde onlangs twee nieuwe boeken en werd door Armand Snijders geïnterviewd door het dagblad De Ware Tijd.
Max Sordam, Wij zijn allemaal mensen. Pluralisme en Etnocentrisme. Amsterdam: Eigen beheer, 2024. 199 p. ISBN 9789090346687.
Max Sordam, Surinaams woordenboek/Sranantongo [Nieuwe spelling/Nyun skrifimodo]. Een korte inleiding tot het Sranantongo met uitgebreide woordenlijst. Vierde druk. Amsterdam: Eigen beheer, 2024. 318 p. ISBN 9789024644957.
Max Sordam (97): “Sranantongo is geen minderwaardige straattaal”
door Armand Snijders
Max Sordam heeft inmiddels de respectabele leeftijd van 97 jaar bereikt en is nog altijd helder van geest. Hij staat vooral bekend als warm pleitbezorger van het Sranantongo. Hoogste tijd om hem daarover enthousiast aan het woord te laten in de Ware Tijd.
Het zal eind 1993, begin 1994 geweest zijn dat ik Max Sordam voor het eerst ontmoette. Het was thuis bij ondernemer Roy Bhikharie in Paramaribo. Ik herinner mij van die kennismaking dat het vooral een geboren verteller was, die kostelijk zijn verhalen met zijn omgeving deelde.
“Sranantongo sprekers werden getypeerd als dom, grof, onbeschaafd, asociaal en bekrompen, waardoor de taal bestempeld werd als een straat- of volkstaal“
Dat hij daarnaast een echte kenner was van het zich nog altijd ontwikkelende Sranantongo, begreep ik later toen Bhikharie mij het Sesam Surinaams Woordenboek – Sranantongo cadeau gaf, waarvan hij vond dat ik als verse bakra daar meer aan zou hebben dan hij. Kennelijk had hij dat ooit van Sordam gekregen, gezien het feit dat deze het op 12 december 1993 had gesigneerd.
Onafscheidelijk ingrediënt
Het boekje is sindsdien een onafscheidelijk ingrediënt op mijn werktafel. Ik grijp er regelmatig op terug om vooral de spellingswijze van woorden na te trekken, want dat verschilt nogal eens. Maar Sordams vrucht is de originele spelling, daar wordt op vrijwel iedere Surinaamse redactie mee gewerkt.
Sordam heb ik nadien nog hooguit één keer gezien, daarna verloren we elkaar uit het oog. Zoals dat zo vaak gaat in het leven. Totdat hij mij eind vorig jaar opeens via Instagram benaderde en volop vertelde over zijn boeiende leven en vooral zijn voorliefde voor de Surinaamse taal, die voor hem niet onder hoeft te doen voor andere talen. Hij wilde zijn visie graag delen met de lezers van de Ware Tijd.
“Als je het correct gebruikt, is het een prachtige taal, een taal die door de hele Surinaamse gemeenschap wordt gesproken. Dat wil echter nog niet zeggen dat het door iedereen foutloos geschreven en gelezen kan worden. Daarvoor is het nog een te jonge taal. Bovendien nemen veel mensen nog afstand van het Sranantongo en gaan wij Surinamers er nog te onzorgvuldig mee om.”
Bakawowoyo-sma
Er zijn volgens Sordam zelfs mensen die de taal helemaal niet serieus nemen. “Men vindt het nog een grove ruwe taal. Een taal die alleen door asociale-, laag- en/of ongeschoolde mensen wordt gesproken zoals marktkooplieden of bakawowoyo-sma! Alleen als je goed Nederlands kon spreken, was je in aanzien en van betekenis. Daarom zal ik proberen om de ontstaansgeschiedenis van deze/onze mooie taal, de revue te laten passeren.”
Hij vervolgt: “Sommige wetenschappers/sabiman beweren dat al in de zeventiende eeuw het Sranantongo als omgangstaal in Suriname werd gesproken. Anderen vinden dat het is begonnen aan de Westkust van Afrika tijdens de slavenhandel, dus toen mensen tot slaaf werden gemaakt. Ze werden gevangen/geronseld uit verschillende streken van Afrika om verkocht of verhandeld te worden. En toen zij in Suriname kwamen, spraken ze dus ook verschillende talen. Bovendien kwamen de talen van de onderdrukkers of slavendrijvers daar nog bij. Zoals het Engels, Nederlands, Portugees en de Spaanse talen.”
Taki-Taki
Uit deze mengelmoes van talen is het Sranantongo als algemene moedertaal ontstaan. Het heeft zich ontwikkeld tot dat wat we vandaag kennen en spreken. Maar het duurde nog tot halverwege de vorige eeuw voordat werd begonnen de taal enigszins gestructureerd vast te leggen. Sordam: “Dat gebeurde nadat in de Tweede Wereldoorlog Amerikaanse militairen op Zanderij gestationeerd waren om de bauxietbelangen van hun land te beschermen en zij hier kennis hadden gemaakt met – wat zij noemden – het Taki-Taki. De Amerikaanse taalkundige Robert Hall schreef toen het boekje ‘The Linguistic Structure of ‘Taki-Taki’’.”
“Bij de verdere ontwikkeling hebben mensen als Trefossa, Dobru, Jan Voorhoeve, Michael Slory, Emilio Meinzak en Van Donselaar een belangrijke rol vervuld en hun best gedaan om het Sranantongo levendig te houden en te beschrijven. Later kwamen daar de Evangelische Broedergemeente, de Sranan Akademiya met Hugo Overman, Eddy van der Hilst, Philomena Essed, Hein Eersel en nog een aantal andere personen bij voor het standaardiseren van de taal.”
Het Sranantongo was dus vooral een contacttaal (lingua franca) tussen de cultuurgroepen in Suriname. “Maar jammer genoeg bleef ze aangemerkt als een ruwe onbeschofte straattaal, die alleen werd gesproken door mensen die de Nederlandse taal niet of onvoldoende machtig waren, inclusief de mensen van het binnen- of platteland. Sranantongo-sprekers werden getypeerd als dom, grof, onbeschaafd, asociaal en bekrompen, waardoor het Sranantongo werd bestempeld als een straat- of volkstaal die alleen door mensen uit de lagere regionen van onze samenleving werd gesproken.”
‘Fatsoenlijke elitemensen’
De Nederlands sprekende Surinamers (de zogenaamde elite) voelden zich boven hen verheven. “Door de Nederlandse taal goed te beheersen, steeg men in aanzien en kon men zich rekenen tot de elitaire groep, de betere klasse. Ofwel de ‘fatsoenlijke elitemensen’ uit onze Surinaamse samenleving. Daardoor werd het tot de jaren tachtig als een ongestructureerde straattaal bestempeld.”
In 1985 werd Sordam door Overman gevraagd om mee te werken aan de nieuwe spelling van het Sranantongo, omdat hij, zoals hij zelf zegt, “een voorzichtig wetenschappelijk benaderd leer-/woorden boekje” had geschreven voor de bewaarders in het gevangeniswezen, samen met Ludwich van Mulier. Dat had hij in 1987 gedaan toen hij directeur was van de Bijlmerbajes, een gevangenis in Amsterdam waar relatief veel Surinamers zaten.
“Als we maar niet steeds blijven zeuren dat het Sranantongo een minderwaardige straattaal is en alleen als omgangstaal moet volstaan“
“Doordat ik aan de Universiteit van Amsterdam Algemene Taalwetenschappen heb gedaan, kwam ik in contact met taalkundige wetenschappers, zoals Pieter Muyskens, Herman Wekker, Hans Speckmann, Eddy Charry, Lilian Adamson en Harold Slengard. Als zodanig heb ik ook geprobeerd het Sranantongo wetenschappelijk op te trekken naar dat niveau, door het voorzichtig wetenschappelijk en grammaticaal te benaderen. Met de nieuwe spelling en op instigatie en medewerking van Hugo Overman van Sranan Akademiya, is het mij, met gepaste trots, vrij goed gelukt om internationale erkenning van het Sranantongo (Nieuwe Spelling) te verwerven voor Suriname en de Surinaamse gemeenschap.”
Mooie toekomst
In 1985 verscheen de eerste editie van het ‘Surinaams woordenboek/Sranantongo’ van de hand van Sordam en Eersel, waarvan nog diverse herdrukken zouden verschijnen. Dat is het boekje dat ik tot op de dag van vandaag nog raadpleeg. Sordam klinkt enigszins trots als hij dat hoort. Maar er zal volgens hem nog heel veel werk moeten worden verzet om het Sranantongo door iedereen geaccepteerd te krijgen.
Dat de door hem en anderen ontwikkelde en beschreven spelling in 1986 door de Surinaams regering bij resolutie werd geproclameerd tot de officiële spelling, vindt hij in ieder geval een stap in de goede richting voor een mooie toekomst voor de taal. “Het ligt in de lijn der verwachtingen – al zal dat nog enige jaren duren – dat het Sranantongo op den duur als schooltaal zal worden gehanteerd. Als we maar niet steeds blijven zeuren dat het Sranantongo een minderwaardige straattaal is en alleen als omgangstaal moet volstaan. Het Sranantongo is een mooie jonge taal die zich alleen maar kan ontwikkelen als het aantal gebruikers ook toeneemt.”
Hoger taalkundig niveau
Sordam hekelt dat steeds meer mensen flink aan de weg timmeren om wat centjes te verdienen door Sranantongo-lessen te geven, maar die taal zelf niet goed beheersen. “Men is daartoe niet opgeleid of men beschikt niet over de nodige kwalificaties om les te kunnen geven. Hierdoor verliest het Sranantongo aan kwaliteit en zal het op het straattaalniveau blijven hangen. Het is vaak voorgekomen dat leerlingen/studenten met een hoger taalkundig niveau zich hebben beklaagd over Sranantongo-docenten met een lager taalkundig niveau, waardoor de zuivere overdracht wegbleef.”
En dat is zonde, zegt Sordam. “Hoe meer mensen een taal spreken, des te groter de kans dat ze zich ontwikkelt tot een volwaardige taal. Dat geldt ook voor het Sranantongo. We moeten die taal daarom ook toegankelijk maken voor mensen die er in zijn geïnteresseerd, zoals toeristen, anderstaligen die gerelateerd of gehuwd zijn met de Surinaamse mens of voor jongelui uit de latere generaties of die anderszins elders in Nederland zijn geboren. Daarom is eenduidigheid in gebruik van een taal heel belangrijk en grammaticale herkenbaarheid van anderstaligen moet duidelijk zijn. Een deskundige benadering is geboden en een dringende noodzaak, zodat het Sranantongo op verantwoorde wijze kan worden geplaatst naast alle andere klassieke oudere talen.”
[Uit de Ware Tijd – 24 februari 2024]
Max Sordam
Ik heb naar de uitzending met mevrouw TJIN FOOH gekeken èn geluisterd en vind het uitstekend dat’ het thans door de huidige generatie wordt erkend, gewaardeerd en gerespecteerd, nadat het jarenlang werd miskend en genegeerd. Als Algemene Taalwetenschapper heb ik in 1985 heel voorzichtig hèt allereerste taalkundige (grammaticale) Sranantongo leerwoordenboekjes (Oude Spelling) geschreven en op verzoek van Overmakn,vd Hilst en Eersel meegewerkt bij het samenstellen en standaardiseren van het Sranantongo leerwoordenboekje Nieuwe Spelling. Met Hein Eersel werd toen in 1989 de gestandaardiseerde versie in Nederland onder grote publieke belangstelling door mij uitgegeven.Aanwezig waren Hugo Overman, Hein Eersel en de minister van onderwijs uit Suriname Cor Pigot.
TALENKENNIS:
Nederlands, Engels, Duits, Spaans, Sranantongo, en Papiamentu.
WERK ERVARING
1963 – 1965: Boekhouding NV. Gascon
1965 – 1970: Bewaarder Justitie. Gevangeniswezen.
1959 – HBO: Inrichtingswerk.
1970 – 1975: Hoofdbewaarder Justitie. Gevangeniswezen.
1975 – 1986: Hoofd Alg.Dienst Justitie. Gevangeniswezen.
1966 – 1986: Lid Bijzondere Commissie Directie Gevangeniswezen Jeugd &
Delinquenten zorg Ministerieel overleg.
1965 – 1966: Secr. O.R ABVA/KABO regio Amsterdam.
1988 – 1995: Lid Commissie v Toezicht Politiecellen Amsterdam Amstelland.
1988 – 1996: Voorzitter Bewonersraad
Amsterdam.
– Secr. Stichting Oncologisch Instituut
Nederland/Suriname.
– Secr. Stichting Leermiddelen en
Leerprojecten.
– Secr. Stichting SocioTech.
– Secr. LPSP “Landelijk Platform
Surinaamse Politici”.
2002 – Kandidaat Lid 2de kamer Vooruitstreven Integratie Partij (VIP)
2003 – Sranantongo Toponiemen in Nieuwe
Landkaart van Suriname.
2004 – Voorzitter van de Solide Multiculturele
Partij (SMP)”
Gastdocent onderwerp “Achtergronden Afro Surinaamse Cultuur”.UVA Amsterdam (Antropologisch Sociologisch
Centrum)
Universiteit, Erasmus (Fac. rechten olv Prof. G. de Jonge)
H.B.O.. Utrecht (drs.Kuyper & drs M.de Wit)
M.B.O. Gaasperland A’dam (drs. A. Talsma)
Politie Opleiding (Amsterdam, Amersfoort, Utrecht)
Bewaarderopleidingen (C.W.O.I)
H.B.O’ers Herv. Gemeente (Rotterdam)
R.I. Veldzicht Team Psychologen (drs. W. Radius)
Hoge school van Holland (drs. B. Lalmohamed)
Panellid Raad v Kerken (Driebergen)
Panellid Congres Raad v Kerken. (Utrecht)
Werkgroep “WINTI” sociale aspecten o.l.v. Prof Dr. Lamur.
Actief betrokken geweest bij Televisie programma’s:
Tel
IKON - Gran Gadu
TELEAC – Begrafenis Granman Aboikoni
TELEAC – Taal en Cultuur
KRO - Zwarte en witte scholen
KRO - Ver van mijn bed show
VARA - Sonja Barend
NOS - Winti
OMI - Tochtige koeien
EO - Wilma (George Hering)
Radio programma’s:
IKON – Ver van mijn bed show
VARA - Wel en Wee (Winti 12 afleveringen)
MART (MCC) - Programmamaker/Adviseur
TAMARA - Panellid
Uitgegeven literatuur
– 1983 In eigen beheer uitgegeven 1e leer/woordenboek Sranantongo
– 1985 Nieuwe spelling 2e Leer/woordenboek met Drs. Ch. Eersel
– 1986 Boek “van Bewaker tot Bewaarder”
– 1989 2e druk Nieuwe spelling Sranantongo
– 1993 3e druk Nieuwe spelling Sranantongo
– 1998 “Gevangen tussen Meer Culturen” achtergronden, levenshouding
& cultuurgedrag van Surinamers”
Koninklijke onderscheiding
2004 Koninklijke onderscheiding “Ridder in de Orde van Oranje Nassau”
Suriname: Ridder in de Orde van de Gele Ster.
Rome Italië: Honorair Senator (hoogleraar) Universiteit Constatina Rome; Award Leonardo da Vinci; Award Nelson Mandela.
Wortu na fesi
Nanga ala prodo ini mi heri ati, mi kan taki dati Sranan de wan kondre nanga someni difrenti kulturugrupu, san e libi nanga makandra ini difrenti tongo. Sofasi Sranan de wan kondre pe ala den yari san pasa, difrenti kulturu ben kon moksi nanga makandra. Sofasi Awan teki son-sani abra fu a trawan, sofasi den kon moksi nanga teki gwenti nanga makandra. Te nanga tide wan sani san no kon moksi tumsi bun ete, na a difrenti (yeye) bribifasi. Fu dati ede, wanwan leyse san disi e meki Srananman en brems nanga makandra tapusey fu a tori disi. San mi srefi e prakseri , dati nanga langa a ini a tori disi, ala den grupu sa kon leri fu kon libi nanga makandra na wan leti lespekifasi! Meki mi taki en so; dati Sranan de na a pasi fu kon bondru nanga mankandra na wan lespekifasi, sofasi Sranan sa de wan moro switi kondre gi ala Srananman fu libi nanga makandra!
HISTORIA NANGA NENSEKI FU A SRANANTONGO!
A trutru krin tori/historia fu a Sranantongo ini Sranan!
A fosi Sranantongo gramatika leribuku san masra Max Sordam skrifi, ben de ini a yari 1983 (owru wortufasi). 5000 fu den buku disi feni den pasi tapu a bukuwowoyo ini (Holland) Patatakondre, ini Sranan, ini Bergi (België), Korsow nanga wantu Sranan grupu ini Amerka. Moro furu fu den buku disi, Lanti fu Holland bay gi den buku disi gi den dungru-oso wrokoman (personeel) fu Justitie. Masra Max Sordam skrifi wan buku moro gi Lanti abra a kulturu libi fu den difrenti Sranansma. Max Sordam ben de a fosi Srananman san ben kon wroko leki “cipier” bakaten leki “Socio-therapeut” in den strafu-oso ini Amsterdam. A Sranantongo ben de wan prenspari sani, bikasi a wroko fu den strafu-oso (bakra) wrokoman nanga den Sranan strafuman no ben waka tumsi bun. Den no ben e frustan makandra bun sofasi furu trobi ben e pasa den Sranan strafuman. Max Sordam ben feni dati a ben de fanodu fu den sma ben musu kon frustan densfrefi moro betre, fu dati ede a ben de fanowdu fu skrifi wan Sranantongo wortubuku sofasi den ben kan kon taki moro betre nanga den Srananman, soleki den ben kan wroko moro betre nanga den Srananman.
Het eerste verschenen leerboek van het SRANANTONGO Max Sordam dat in 1983 verscheen vond zijn weg op de Nederlandse, Antilliaans en Surinaamse boekenmarkt. Dit werk werd, gedrukt bij drukkerij Schutterswei te Alkmaar (op laag 5000) en gefinancierd door het Ministerie van Justitie. Max Sordam heeft eveneens in opdracht van het C.W.O.I. (Centraal Werving en Opleiding Instituut) een voorlichtings boek geschreven over de achtergronden Cultureel gedrag van Surinamers.
De schrijver en zijn voorgeschiedenis.
Max Sordam was de eerste (Surinamer) sociotherapeut) bij het Gevangeniswezen in Amsterdam (1967). Hij komt uit een geslacht waaruit onderwijzers en zendelingen zijn ontsproten. In de tweede helft van de 19de eeuw behoorde zijn grootvader tot de eerste groep volledig in Suriname opgeleide onderwijzers. Ook zijn vader L.R. Sordam was de bekende wis- en natuurkunde leraar bij Mulo, Middelbare- en kweekscholen onderwijs in Suriname. In de 50-tiger jaren schreef en verscheen een leerboek voor rekenkunde voor de AMS en Kweekschool, evenals een studieboek voor de Akte L.O. wiskunde.
Motivatie De directe aanleiding om het Sranantongo leer/woordenboek te schrijven, was de steeds weer opduikende communicatie problemen tussen gedetineerden van Surinaamse en/of Antilliaanse afkomst en de Nederlandse bewaarders. De enorme problemen tussen Nederlanders en Surinamers, w.o. vreemdelingen vonden hun oorsprong in het feite dat men elkaar nauwelijks of niet begreep, door middel van (elkaars) taal! Deze barriere kon worden gebroken door het schrijven van een handleiding van het Sranantongo, (de contact taal van de verschillende bevolkingsgroepen in Suriname.), dat ook inzicht geeft over de denk- en leefgewoonte van de mensen.) In 1998 verscheen een uitgebreid, het zogeheten maatschappij leerboekje “Gevangen tussen meer Culturen” als leidraad voor het beoordelen van normen, waarden en gewoonten van verschillende culturen geplaatst tegen het licht van de eigen groep.
Mi na Max Sordam, ini den yari 1992 te nanga 1994 mi stuka na V. U. Amsterdam spesrutu a Sabitongoleri fu ala tongo” (Algemene taalwetenschappen) ma mi no go doro nanga stuka disi, bikasi mi ben feni dati mi ben sabi nofo fu do san mi ben wani fu do. Baka di mi MULO papira mi hari gowe (1947) na korsow. Mi wroko bakamakandra na PTT, na CPIM, na KLM nanga Skowtu. Baka tin na feyfi yari mi hari gowe (1963) na Utrekti, Nederland pe mi wroko fo (4) yari gi GASCON, bakadati mi teki pasi fu go wroko gi Lanti (strafuman-oso/dungru-oso), gevangeniswezen(Justitie) te a dey di mi go nanga pensioen. Ini den yari di mi ben wroko, mi teki a akosai fu stuka na Heyskoro (HBO 1965-1969) Inrichtingswerk. Bakadati mi teki pasi fu go stuka na V.U. Amsterdam yari 1992-1994 spesrutu a “Sabitongleri fu ala tongo” (Algemene Taal Wetenschappen). Baka dri yari mi ben sabi nofo fu go luku san mi ben kan du nanga a Sranantongo tapu wan “sabitongoleri fasi” (de taalwetenschappelijke manier). Dati wani taki fa wi musu fu skrifi nanga fa wi musu fu taki den sranantongo wortu na wan leti-fasi. Mi feni dati SRANANTONGO musu fu kon tron wan lespeki tongo, neleki ala den tra tongo alontu na grontapu!
We no, bikasi ala den difrenti kulturugrupu ini Sranan san e taki Sranantongo, wi musu fu marki dati ala den yari san wi alamala e taki a Sranantongo, sobun alasma e frustan Sranantongo ini Sranan. Sabitongoleriman e kari a sani disi wan “linguafranka” fu a kondre”! Soleki Sranantongo musu fu kon tron wan moy tongo so dati wi kan taki tongo na wan (leti-) nanga lespekifasi nanga makandra! Brada nanga sisa, dati no wani taki dati ala grupu ini Sranan sa man skrifi noso leysi a Sranantongo sondro fowtu na wan letifasi. Sranantongo ben de wan yongu tongo ete, sondro “gramatika”. Alasma ben e skrifi nanga leysi a tongo leki fa den ben wani, na den eygi-fasi! Fu dati ede nofo Srananman ben koti pasi fu taki a Sranantongo, bikasi den feni dati a de wan grofu tongo, wan tongo san soso suma di no kisi skoro e taki, soleki wowoyosma, pranasisma, busikondresma noso kondresma. Fu dati ede kondreman mi sa pruberi fu gi yu a trutru Srantongo tori/historia te nanga a day fu tide. Meki wi leri fa wi musu fu skrifi wi eygi Sranantongo na wan leti(gramatika)fasi. Te nanga now nofo sma no e teki a muyti fu leri skrifi a Sranantongo na wan letifasi, den no e teki a tongo seryusu. Wan kruderi musu fu kon ete tapu a pisi disi. Son sabitongoleriman feni dati a Sanantongo ben bigin na ini a yari siksitenti wan hundru ini Sranan, trawan e feni dati a ben bigin na ini Afrika, na a ten di den ben teki libisma fu difrenti presi ini Afrika kondre, fu kon seri leki katibo gi den wetiman/bakra, san ben de moro furu Potogisi. Nofo fu den katibo disi ben komoto fu difrenti presi ini Afrika, soleki a presi san den e kari Ashanti ini Ghana (wan Akangrupu), trawan ben komoto ini den presi leki Twi, Fon, Ewe noso Kikongo! We no, bikasi den katibo ben komoto fu difrenti presi, den ben taki difrenti tongo tu, den no ben frustan makandra. A de so, dati di den bakra kon poti den difrenti katibo na wan, a wan kon teki abra son wortu, nanga son fasi fu a trawan! Yu sabi fu san ede, bikasi den ben musu frustan makandra pikinso. A srefi fasi a ben de tu nanga a Sranantongo pe den katibo ben teki wortu abra fu den bakra. Nomonomo libisma sa pruberi ala fasi fu taki nanga makandra efu den de ini a srefi (pina)presi, wansi fa a no fa, den sa wani taki nanga makandra! Ini a gro fu a Sranantongo tori, a Ingrisman-tongo, a Potogisi-tongo, a Patata-tongo nanga a Spanyoro-tongo ben kon moksi nanga den Afrikan-tongo, san ben o go kon tron a Sranantongo nanga langa. Ini a moksipatu fu ala den tongo disi, a ben de a bigin fu a Srananatongo, wan kreyoro tongo, noso a mamatongo fu wi Srananman. Ini den yari san ben kon, Sranantongo kon gro na seybere fu a bakratongo (Nederlands) leki a tongo san wi kon sabi tide. Ini a grotori disi den bigiwan leki masra Trefossa, Dobru, Jan Voorhoeve, Eddy van der Hilst, Mikel Slory nanga tra sranantongo sabiman ben de fesiman fu a Sranantongo. Wi musu fu gi den bigiwan disi a grani tu. Ini a bigin fu a di-fu-tu grontapufeti (1940-1944) den Amerikan san ben de na Sranan (Zanderij), Sranantongo kon kisi a nen fu “taki-taki”. Ini a yari 1948 a fosi skrififasi fu Sranantongo ben de na anu fu wan Amerkan, masra Robert Hall, wan Amerikan tongosabiman, a buku nen: “The Linguistic Structure of “Taki-Taki”’, te nanga langa a kon tron Sranantongo, dati ben de ini a yari 1989 pe den ben opo wan Leristuru “Kreolistiek” (Hey Leriskoro fu nyun tongo na a Universiteit fu Amsterdam). Soleki a Sranantongo ben kon tron wan mitimakandra tongo ini den difrenti kulturugrupu ini Sranan, ma sari nofo son sma ben feni dati a de wan grofu stratitongo, san soso sma di no ben teki bun skoro ben taki, noso prasi-ososma, den sma san no ben kan taki a bakra tongo na wan leti fasi, soleki busikondre-sma, busi-nengre, Indyi nanga Sneysi. Ala den sma disi ben taki soso Sranantongo. Fu dati ede Sranantongo ben de wan strati tongo. A de bun fu sabi dati den Srananman san ben taki a bakratongo (kon meki wi taki den Hey skorowan) ben e firi densrefi moro betre, moro hey leki den wan san ben taki Sranantongo. Ini a ten dati yu no musu fu ben pruberi fu taki Sranantongo! Efu yu ben kan taki a bakratongo bun, dan yu ben de wan bigi lespeki Sranaman ini Sranan, wan sma san yu musu lespeki bikasi a ben de moro betre leki den trawan. Ini den yari aytitenti, Sranantongo ben de wan tongo sondro strukturu, wan wakamantongo (kon meki wi kari en wan di-fu-tu (sub)kulturu). Efu yu luku en na wan sabisofasi (wetenschappelijk), dan wi kan taki dati a Sranantongo kon tron wan kreyoro tongo! Fu tan ini lin fu den sabiman wi kan taki krinkrin dati wi no musu tyari a wortu “kreyoro” kon miti nanga a wortu kreyoro fu den kreyorosma ini Sranan bikasi dati na wan heri tra sani!
Ini a yari 1783 wan Doysri kerkiman C.L. Schumann ben skrifi wan Sranantongo wortubuku kaba. Ini a yari 1822 P.A. Wennekers (wan R.K missionaris) skrifi wan Lomsu kerkibuku (katholieke) katechismus en ini a yari 1829 den Moravische brada (EBG-hernhutters) skrifi a Sranantongo bijbelvertaling. Te na a kaba fu a yari 1900 safri-safri wi kon bigin teki a Sranantongo na wan seryusufasi, leki wan kreyoro tongo. Frustan bun, yu musu si wan kreyoro tongo leki wan lespeki tongo san kon gro leki wan konmiti-tongo (contacttaal – pidgintaal). Pidgintongo wan taki, dati te sma san e taki difrenti tongo, noso kon miti nanga tra tongo, noso kon sabi makandra, den sa pruberi fu taki nanga makandra. Den sa piki wantu wortu fu den difrenti tongo kon miti nanga dati fu densrefi, fu kan frustan makandra pikinso. Sabisotongoleriman e kari a pisi disi wan ” pidgin “, wan miti-makandra tongo.
Soleki arkiman, ini a moksipatu fu ala den tongo disi a Sranantongo kon tron wan lespeki tongo gi wi alamala. Arki bun san mi e taki: wan pidgin (noso pidgintongo) na a bigin fu wan tongo, a no de a mamatongo fu no wan enkri sma. A de wan pisi fu a tongosistema (ini tongostrukturo nanga wortu) san bigin mindri grupo sma san no ben abi trafasi fu ben man taki nanga makandra. Luku en sofasi: wan tongo kan gro kon moro fara te moro furu sma e taki a tongo, fu eksempre; Sranantongo kon tron wan kreyoro tongo na a momentu di a komoto fu a miti makandratongo (contacttaal)! Soleki a kon tron a mamatongo (moedertaal) fu sma di e taki a srefi tongo ini wan lespeki tongo fasi (sistema). Ete wanleysi, wan kriyoro tongo sa kon tron a mamatongo fu sma, di e taki difrenti tra tongo.
A kan gro go moro fara te nofo sma sa go doro fu taki a tongo, ma a kan tapu fu gro tu, te sma tapu fu taki a tongo. A fosi leysi a gramatika in a Sranantongo bigin nanga a fosi Sranan gramatika leribuku (a owru skrififasi 1978) san masra Max Sordam ben skrifi gi den dungru-oso-wrokoman san a Ministerie van Justitie ben sponso fu den Strafu/dungru-oso wrokoman ben kan leri taki a Sranantongo (5000 buku) na wan bun fasi. A pisi ten dat mi ben abi wan odo: “Te yu man taki a tongo fu wan trawan, yu sa kon leri sabi a libifasi nanga en denkifasi fu a trawan”.
Ini a yari 1992 tapu 3 juli, masra H. Strijk fesiman fu stichting Sober na ini Rotterdam ben orga wan komakandra pe Srananman ben kan sori omeni sranantongo wortu den sabi. Feyfi sranantongo sabiman ben de ini a yuri a dey dati, Masra drs. Hein Eersel, (sabisotongoleriman Neerlandicus), drs Eddy charry (sabisoleriman/linguist), drs Harold Slengard, drs. Misi Long Nim Ham (sabisotongoleriman/taalkundige). Mi srefi, Max Sordam (sabisotongoleriman) ben de a fesiman fy a konmakandrs dati. A sma san wini ben kisi wan K.L.M. ticket fu go na Sranan.
A srefi yari dati, 3 oktober 1992, masra H. Strijk orga wan moro bigi komkandra gi ala den srantongosabiman fu kruderi abra a skrififasi fu den sranantongo wortu. Wan prenspari takifasi commissie (sabiman) fu sranantongo ben musu fu luku efu den wortu ben sa srkifi na wan leti fasi. A membre fu a yuri a dey dati ben de: (sargi) masra Hugo Overman, drs Hein Eersel, drs Eddy Chary, (sargi) drs Harold Slengard, (sargi) Professor Dr. Herman Wekker nanga, den misi drs. A. Long Nim Ham en drs H. Adamson, a dayfesiman ben de masra Max Sordam. Ala den man disi na sabisotongoleriman. A fosi sranantongo leri/wortubuku ben sa presteri na minister fu onderwijs ini Sranan masra drs Cor Pigot nanga (sargi) masra Hugo Overman. Ala den tu bigiwan disi ben kon spesrutu fu a okasi in Holland. Mr. Dr. Hugo Fernandez Mendes nanga Dr. Irma Lumbang Tobin (Ambassaderaad) ben de tapu a bigi konmakandra dis tu!
A spesrutu bigi aksi ben de: “pe nanga oten a skrififasi fu a I nanga a Y musu de a letifasi! Fu eksempre: beifi (a grupu fu masra Kramp/Essed) noso beyfi (a grupu Eersel/vd Hilst/Overman). Den sabiman disi ben abi difrenti prakseri tapu a pisi disi. Ala den sabiman disi ben de ini a commissie fu Sranan Akademiya. Den sabiman disi ben kon prati ini tu grupu. Den no ben kan kon na wan agri fu miti makandra ini a tori disi. Baka wan heri pisi ten ini a yari (1986) lanti fu Sranan toku teki abra a wortu beifi. A grupu Eersel/vdHilst/Overman teki den eygi pasi en hori tapu a Y. A so masra Overman kon aksi masra Max Sordam, na nen fu a grupu Eersel/vdHilst ini Sranan fu kon fu yepi skrifi a leri/wortubuku ini a nyun skrifi-fasi fu a Sranantongo. Sofasi a di fu tu leri/wortubuku, nanga a nyun skrififasi kon kisi libi. A ben kon presteri ini Nederland (1983) 5000 buku tapu Radio nanga Televisie. Masra Max Sordam nanga drs. Hein Eersel skrifi a nyun buku nanga yepi fu Prof. Dr. Herman Wekker, Prof. Dr. J.L. Speckmann, Prof, Dr. H. Lamur, drs Eddy Charry nanga drs. Bea Lalmohamed. A gron nos a bigin fu a wroko disi, wi musu gi, nanga ala lespeki, “Sranan Akademiya” ini Sranan spesrutu fu a gronwroko san den ben du kaba na fesi ini a ondrosuku wroko disi.. A den krutuman(bestuur), na mofo fu sargi masra H. Overman, ben aksi Masra Max Sordam fu yepi nanga a gramatika ini a tori disi, na base fu a nyun skrififasi (1983, 5000 buku, 1989 5000 buku ) nanga membre fu Sranan Akademiya presteri a Sesam Sranan wortubukua di (Bosch en Keunig, Baarn 1983 (-5000-) ini a yari 1985 (-5000-) nanga ni a yari 1989(-5000-) di fu to nanga di fu dri nyun skrififasi fu a Sranantongo san ben meki fu seri ini Sranan, Korsow, Bergi, Doysrikondre nanga Amerka.
Fu a historia mi musu fu gi a tori fu a Sranantongo na wan letifasi, leki fa a de. Furstan bun a Sranan wortubuku fu a grupu Kramp/Essed ben kon presteri gi pipel fu Sranan ini a yari 1986. A srefi yari Lanti fu Sranan, poti ini a Staatsblad (No 40) fu a Republiek Sranan en ini a srefi yari ini a resolutie 4501 (15 juli 1986) A TRUTRU SKRIFI Sranantongo ben kon poti na papira. Soleki, ini a srefi dey a resolutie 8072 (17 augustus 1960) no ben abi krakti moro.
Ini a bigin fu skrifipisi fu a Sranantongo Sesamwortubuku (1983 Max Sordam/Eersel) yu kan leysi fa a sistema e bigin, a historia nanga a takifasi, a skrififasi, a gramatika, nanga wan pisi fu a Sranantongo kulturu. A safri safri sabiso wrokofasi fu a buku disi, wi ben abi tu fasi fu kon gi leri ini Sranantongo! Wan, fu gi den patata wan bun leri fu a Sranantongo” nanga tu, fu gi Srananman moro sabifasi nanga bun lerifasi. Mi e denki dat moro Sranaman musu skrifi Sranantongobuku efu wu wani go moro fara fu sabi tongo WAN BUN FASI, fu hori tranga Nofo ini a Srananmanfiri. Mi no sabi ete efu Lanti fu Sranan e go proklameer a nyun skrififasi fu wi Sanantongo nanga wan officiële beschikking fu a skrififasi fu a Sranantongo gi Sranan.
Nanga wan tu eksempre me wani sori, dati wi Sranantongo, sa musu fu gro go doro kon na wan bun sabisofasi. A sa gro kon ganga lespeki, neleki ala den tra lespeki tongo. Fu wi alamala kan skrifi nanga taki a tongo na a srefi fasi (taalkundige) als (redekundige) ontledingen soleki:
Mijn moeder kookt heerlijke okersoep
Mi mama e bori wan switi okrobrafu
Taalkundig ontleding Nederlands:
mijn – bezittelijk voornaamwoord
moeder – zelfstandig naamwoord
kookt – werkwoord
heerlijke – bijvoeglijk naamwoord
okersoep – zelfstandig voornaamwoord
Taalkundige ontleding Sranantongo
mi – bezittelijk voornaamwoord
mama – zelfstandig voornaamwoord
bori – werkwoord (partikel ‘e’ om de o.t.t. (onv. tegenw. tijd) aan te geven.
switi – bijvoeglijk naamwoord
okrobrafu – zelfstandig naamwoord
Redekundig ontleding Nederlands:
kookt – werkwoordelijk (gezegde)
mijn moeder – onderwerp
heerlijke okersoep – lijdend voorwerp
heerlijke – bijvoeglijke bepaling bij okersoep
Redekundig in het Sranantongo:
bori – (werkwoordelijk) gezegde
mi mama – onderwerp
switi okro brafu – lijdend voorwerp
switi – bijvoeglijke bepaling bij okrosupu
Soleki a redekundig- noso taalkundig ontleden e fiti tu ini wi Sranantongo wi Kriyoro tongo. Na srefi fasi leki ala tra tongo.
Fu kon poti a stratitongo Sranantongo ini wan strukturu, no sa de wan makriki tori. A bigin fu a sabiso skrififasi fu Sranantongo, ben de ini a kaba pisi fu den sebitenti yari, leti dape a wroko fu Sranan Akademiya ini Sranan ben bigin tu. Nanga furu muyti den sabiman disi wroko tapu a nyun skrififasi fu Sranantongo. Den sabiman disi ben e kruderi nomonomo fa noso oten a i noso a y ben sa musu fu skrifi, noso ben musu fu taki (fonetische). Mi srefi e denki dati wi kan skrifi en na alatu fasi. Fu a presi disi, mi wan taki ala den sabiman di wroko tapu a pisi fu a nyun skrififasi fu Sranantongo, gran tangi.
Ini a yari 1980 Max Sordam presteri a (owru) skrififasi fu Sranantongo na ini bakratakondre (Holland). A ben de a fosi heyskoro Sranantongo leribuku nanga gramatika! Ma bakaten nanga furu ondrosuku, furu aksi aksi nanga yepi fu Prof. Dr J.L Speckmann, drs. Hein Eersel, Prof. Dr. Herman Wekker, drs. Eddy Charry, Prof. Dr. H. Lamur nanga membre fu Sranan Akdemiya, a presteri a fosi gramatika Sranantongo wortubuku, nanga a nyun skrififasi (Sesam leri/wortubuku 1989) ini Amsterdam Holland.
Ini a ten san ben kon, a ben de so, dati Sranantongo (a sa teki wantu yari ete) ben musu kon tron wan lespeki leribuku tapu skoro ini bakrakondre. Sranantongo na wan moy yongu tongo, san musu fu gro kon ete, solanga leki wi no tapu fu taki a tongo. Wi musu go doro fu skrifi nanga taki Sranantongo na wan letifasi. O moro sma e taki a tongo, o moro esi a sa gro kon leki wan lespeki tongo, neleki ala den tra (bigi) owru tongo san de na ini grontapu kaba. Nofo eksempre de fu sori, fu dati ede Sranantongo musu opo gi alasma san wan teki leri ini a tongo disi, soleki den toerist, noso den sma san trow nanga sranansma, noso den yonguwan san den kumbatitey koti na ini bakrakondre. Fu dat ede wi musu skrifi nanga leysi sranantongo a srefifasi, dati de wan prenspari sani fu wan tongo. Gramatika musu fu de krinkrin ini a tongo efu wi wani meki dati Sarnantongo musu fu kon tapu wan (srefi) ferantwortu presi neleki den tra owru tongo.
Meki wi luku Sranantongo na wan fini fasi !
Wan lo sma (ben) kon opo sranantongoskoro ini bakrakondre, a ben de wan sari sani fu si, bikasi nofo Sranantongoleriman no ben de fu skoro trasma na wan letifasi ini a sranantongo. Wan lo sma san no ben sabi a gramatika na wan bunfasi opo kon fu skoro trasma sondro fu sabi a gramatika na wan letifasi. A ben de so dati den wan san ben kon teki leri, ben sabi a gramatika moro bun leki den wan san ben gi leri. Sofasi a grani/kwaliteit fu wi Sranantongo kon brokosaka, a sa lasi pasi, bikasi den sma disi e luku soso a moni san den kan hari kon inisey, prefu fu gi skoro na wan leti lerifasi. Den no abi a papira noso no teki leri wan bunfasi fu gi trawan leri wan letifasi. Fu dati ede wi Sranantongo kan brokosaka gwe baka ini a stratitongofasi, prefu fu kren go tapu wan moro hey presi, neleki de tra lespeki tongo. Den sma disi e teki a nyun leri/wortubuku Sranantongo fu leri trasma skrifi, sondro fu densrefi sabi fu skrifi noso leysi a tongo na wan letifasi! Sonleysi a ben de so, dati den wan san e kon teki leri, abi moro furu sabi ini tongo, dan den wan san e gi leri. Den sma disi kon kragi abra a lerifasi fu den sranantongo leriman disi, di sonten abi wan moro lagi sabi fu a tongosabi, fu dati ede den sranantongo skoro brokosaka gwe! Dyaso yu kan si, dati wi leki Sranaman no e teki wi eygi tongo seryusu, wi no e lespeki wi eygi tongo, wi no e teki unsrefi seryusu, nanga wi no e gi wi srefi nofo grani!
Wantu nyun skrififasi buku:
Sranantongo woordenboek Max Sordam 1986
Surinaams Sesam woordenboek Sranantongo (Max Sordam en Hein Eersel). 1989
‘Sesam Sranantongo Woordenboek (Max Sordam) 2de druk 1990
‘Sesam Sranantongo Woordenboek (Max Sordam) 3de druk 1992
‘Sranantongo woordenboek (VACO)
‘Den bakabonyo fu ala kulturu/De ruggegraat van elke cultuur’ (Kwasi Koorndijk)
‘Sranantongo noya’ (Harold Slengard)
‘Prisma woordenboek Sranantongo W.Blankert.
MAX SORDAM Sr, ATW-er
m.sordam1@chello.nl
Tel 0686870000
Cultuurkenner, Columnist en
Schrijver
RSS
Facebook
Twitter
