Spiegel van 160 jaar na de Afschaffing van de Slavernij
door Quito Nicolaas
Aan de vooravond van de eeuwwisseling naar de 21e eeuw gingen zelforganisaties in Nederland zoals Caribbean Lagoon (Utrecht) aandacht besteden aan de Arubaanse/Antilliaanse literatuur. De Zondagmiddag was gereserveerd voor de post-koloniale literatuur. Deze bijeenkomsten waren bedoeld om de eigen cultuur en literatuur onder de Arubaanse gemeenschap in Nederland bij te brengen. En er hopende dat men bewust werd van de eigen cultuur in het buitenland, waarvoor je echt niet hoefde te schamen. Een tendens die je steeds vaker tegenkomt onder migranten. Met de oprichting van de Werkgroep Caraïbische Letteren en zijn blog Caraïbisch Uitzicht en de stichting Simia Literario werd doelgericht gestreefd naar de opleving van de Caribische literatuur in Nederland.
Als literatuur altijd in beweging is, dan volgt daaruit dat literatuurgeschiedenis en literatuuronderwijs ook altijd meebewegen. Dat is ook altijd zo geweest. Het denken over literatuuronderwijs lijkt op dit moment hevig in beweging te zijn, maar dat is op zich niet zo uniek. Ook dat dat denken mede ingegeven wordt door de vrees voor ‘ontlezing’ is op zich niet zo uniek: inherent aan literatuuronderwijs is de doelstelling om diegenen die niet lezen te bewegen om boeken ter hand te nemen. Voor wat betreft het literatuuronderwijs in het Nederlands is wel een nieuw element dat de literatuur van de voormalige Nederlandse koloniën en als ‘afgeleide’ daarvan de migrantenliteratuur bijzondere aandacht vraagt.
Het is eigenlijk wel tekenend dat het logo en de titel, gekozen voor het ‘Inktaapproject’, uit ‘Het boek van de denkbeeldige wezens’ komt. Dit wezen is gecreëerd door de Argentijn Borges. Tekenend, omdat het evenement rondom de ‘Inktaap’ daar aanvankelijk dwars op stond omdat het een heel Hollands/Belgisch evenement was. Toch hebben ook het afgelopen jaar weer een groot aantal leerlingen van vos-scholen in Suriname drie boeken gelezen die belangrijke literaire prijzen hebben verworven. read on…
Op 22 mei 2014 maakte de Nederlandse Taalunie de Caribische nominatie voor De Inktaap 2015 bekend: Porto Marievan Els Langenfeld. De laatste parade van Ruth San A Jong (Suriname) was de Caribische nominatie voor De Inktaap 2014. Porto Marieis een roman over de gelijknamige oude Curaçaose plantage waar zich het wel en wee afspeelt van de gekleurde bevolking tijdens (1738, 1795) en na de periode van de slavernij (1888). Opvallend is dat De Taalunie hiermee koos voor een auteur die inmiddels is overleden, zeker als postume blijk van waardering voor deze schrijfster, maar mogelijk ook als eerbetoon aan de films en de vele boeken die in 2013 werden uitgebracht ter gelegenheid van 150 jaar afschaffing slavernij door Nederland in 1863.
Het eind van het volle jaar 2013 zit er bijna op. Caraïbisch Uitzicht vroeg alle leden van het Bestuur en de Adviesraad van de Werkgroep Caraïbische Letteren om hun top-vijf van culturele evenementen die zij het afgelopen jaar hebben bijgewoond of de beste boeken die zij lazen. Vandaag de tweede aflevering: Adviesraadslid, criticus en hoogleraar Wim Rutgers.
1.
De uitreiking van een eredoctoraat aan Elis Juliana door de University of Curaçao op 18 juni 2013.
2.
De uitreiking van de derde Premio Willem C.J. (Boeli) van Leeuwen op 10 oktober (de geboortedag van Boeli) aan Tania Kross, Randal Corsen en Carel de Haseth voor onder meer de Papiamentstalige opera Katibu di shon.
3.
De overhandiging van de literaire nalatenschap van Luis H. Daal aan de Mongui Maduro bibliotheek op Curaçao op 5 oktober 2013.
4.
De vijfde tweedelige publicatie in rij van de proceedings van de Annual Eastern Caribbean Island Cultures Conference, een uitgave van de Fundashon pa Planifikashon di Idioma, de University of Curaçao en de Universidad de Puerto Rico, waaraan meer dan 75 lokale en internationale auteurs hebben meegewerkt.
5.
De presentatie van Uitgeverij In de Knipscheer op 8 september van niet minder dan vijf boeken tegelijk van Arubaanse en Curaçaose schrijvers: Giselle Ecury: De rode appel, Joseph Hart: Verkiezingsdans, Els Langenfeld: Porto Marie, Ronny Lobo: Bouwen op drijfzand, Jacques Thönissen: Onder de watapana.
Op zondag 9 juni 2013 overleed Els Langenfeld. Enkele weken daarvoor maakte ze haar debuut als romanschrijfster met Porto Marie 1738 – 1795 – 1888. Tegen het decor van de Grote Gebeurtenissen uit de geschiedenis zoals kolonialisme, de trans-Atlantische slavenhandel en de emancipatie, beschrijft ze hoe de gewone man zelf richting aan het leven geeft in het Curaçao van 1738, 1795 en 1888. De datum van publicatie is geen toeval. Op 1 juli 2013 is het 150 jaar geleden dat de slavernij officieel op Curaçao werd afgeschaft.
Els Langenfeld is bekend geworden door haar bijdragen aan de Curaçaose heemkunde in ondermeer het Antilliaans Dagblad, waarvan verschillende bijdragen zijn gebundeld in de aanbevelingswaardige serie Verhalen uit het Verleden. Haar interesse lag vooral bij de levensgeschiedenissen van de ‘kleine luyden’ in het oude Curaçao. Samen met onderzoekers als Han Jordaan en auteurs als Carel de Haseth (Shon i Katibu) heeft ze het bestaande beeld van de pre-industriële Curaçaose samenleving, die zich zou kenmerken door een kastesysteem, behoorlijk genuanceerd.
Waar de socioloog Hoetink de maatschappij in segmenten beschreef en ieders sociale positie in de eerste plaats koppelde aan huidskleur, – ofschoon hij dat beeld in latere publicaties bijstelde – suggereren Langenfeld en anderen dat het individuele handelen van mensen bepalend was voor hun positie in de oude samenleving. Anders gezegd, de sociale mobiliteit was veel groter dan verondersteld. Deze moderne opvatting vindt de lezer ook terug in Porto Marie. De vraag die dan rijst is of Langenfeld erin slaagt deze zienswijze om te zetten in een roman. Het antwoord is ja, ten dele.
Het boek leest als een trein, vanwege de korte ronde zinnen. De opbouw is helder; het kolonialisme, de slavernij, de slavenopstand van Tula en de emancipatie vormen de context waarin een beperkt aantal personages wordt gevolgd. Langenfeld slaagt erin mannen en vrouwen van vlees en bloed neer te zetten, met eigen ideeën en ambities en doorbreekt zo het beeld van de vormloze zwarte massa. Maar waar de gekleurde personages ‘round’ zijn, lijkt het alsof de blanken een massa gedegenereerden vormt. Met uitzondering van de districtmeester Shon Eskildsen en Kapitein Westerholt, in wie nog een zweempje menselijkheid valt te bespeuren, zijn de beschrijvingen van de blanke Compagniesoldaten en Van Uytrecht ronduit karikaturaal, of stereotiep in het geval Shon Rojer; een koloniale geilaard die jonge zwarte vrouwen bespringt op en rond het Grote Huis.
Gelachen
Toch, in totaliteit slaagt Langenfeld erin onze blik te verruimen . Met een goed verhaal toont ze dat zwart nooit automatisch solidair was met zwart. Flexibele loyaliteiten en eigen gewin maakten de realiteit complexer dan de Grote Geschiedenis ons wil laten geloven. Daarnaast is het boek een feest van herkenning voor geïnteresseerden in de oude Curaçaose samenleving, aangezien ze de verhalen heeft aangekleed met op de werkelijkheid gebaseerde namen en fenomenen.
Porto Marie bestaat uit drie verhalen die gedurende drie periodes de levensmomenten van individuen beschrijven die zijn verbonden aan de plantage Porto Marie.
Langenfeld begint de bundel in 1738 met het verhaal van Mbambo, een recent gearriveerde Afrikaan op Curaçao die werkt op de plantage. De niet fijnzinnig beschreven overtocht ligt nog vers in zijn geheugen. Via flarden uit het verleden die te pas en te onpas opborrelen, krijgt de lezer weet van de persoonlijke achtergrond van de man. Dat hij een vrouw en kinderen heeft. Kortom, Langenfeld beschrijft hem als een individu die zelf zijn (trieste) lot bepaalt.
Het tweede verhaal speelt zich af in 1795 tijdens de grote slavenopstand onder leiding van Tula. In dit verhaal benadrukt Langenfeld dat de scheidslijnen tussen zwart en wit eerder pragmatischer lagen dan principieel. Natuurlijk, de opstand van 1795 betrof zwart tegen wit, maar de auteur toont een andere kijk als ze vaststelt dat van automatische solidariteit geen sprake was. Aan de blanke kant vochten veel zwarten. En aan de zwarte kant was vrijheid niet direct de belangrijkste motivatie voor deelname aan de opstand.
Na de tranen van de eerste twee verhalen is het de beurt aan de lach in het derde verhaal. Of misschien is leedvermaak beter geformuleerd, want wat heb ik gelachen op de laatste pagina. Ook hier weer hetzelfde principe, gebeurtenissen uit de Grote Geschiedenis worden teruggebracht naar de leefwereld van de kleine man en ook hier toont Langenfeld dat gedachten en handelingen van de kleine man ons meer vertellen over de geschiedenis dan alle bibliotheken en geschiedschrijvers ooit hebben kunnen hopen.
Els Langenfeld,Porto Marie 1738 – 1795 – 1888. Uitgeverij In de Knipscheer, Haarlem, 2013, ISBN 9789062658169, 287 pag., €19,50
De theaterzaal van Podium Mozaïek in Amsterdam was op 8 september jl. uitverkocht. Uitgeverij In de Knipscheer presenteerde vier nieuwe boeken uit het Caraïbisch deel van haar fonds en de belangstelling was gelukkig groot.
Voordat de auteurs met hun laatste werk voorgesteld werden, stond uitgever Franc Knipscheer stil bij het recente overlijden van twee auteurs uit zijn fonds: Elis Juliana en Els Langenfeld. Eigenlijk had Langenfeld op deze middag ook aanwezig moeten zijn met haar nieuwe verhalenbundel Porto Marie. Haar uitgever herdacht haar ontroerd. Het publiek kon een opname bekijken van de presentatie van Porto Marie op Curaçao. Opvallend bij die presentatie was dat Langenfeld nu eens niet een notabele had uitverkoren voor het eerste exemplaar van haar boek. Zij had een beperkte nummertjesloterij georganiseerd. De uitslag was voor alle aanwezigen een verrassing, zagen wij in Amsterdam.
Jacques Thönissen, overgekomen van Aruba, was de eerste auteur die zijn boek mocht tonen. Veertien van zijn Arubaanse verhalen heeft hij onder de titel Onder de watapana bijeengezet. Hij gaf het eerste exemplaar wel aan een notabele: de gevolmachtigde minister van Aruba Edwin Abath. Thönissen las een mooi stukje voor uit één van zijn verhalen, een legende over het ontstaan van Aruba. De legende vertelt dat Curaçao, Bonaire en Aruba ontstaan zijn uit zweetdruppels die de Schepper van hemel en aarde aan het eind van de zesde scheppingsdag op zijn voorhoofd voelde. Die druppels wierp Hij in zee en als kleinste, maar als mooiste eiland ontstond toen Aruba. Het applaus dat na voorlezing van het verhaal opklonk, liet merken dat er heel wat liefhebbers van ‘nos isla stimá’ aanwezig waren.
Peter de Rijk die als redacteur bij uitgeverij In de Knipscheer de boeken van de aanwezige auteurs natuurlijk van haver tot gort kent, had met Thönissen, Ronny Lobo, Giselle Ecury en Joseph (Jopi Hart) steeds een kort gesprek. Daarin ging het nogal eens over de lange weg die er ligt tussen schrijven en publiceren. Een weg die gekenmerkt wordt door veel redigeren en herschrijven. Vooral in het gesprek met Ronny Lobo, die debuteert met de roman Bouwen op drijfzand, werd dit duidelijk.
Het gesprek met Giselle Ecury over haar derde roman De rode appel ging meer over de bouw van het boek. Zij wist op een heldere manier duidelijk te maken wat haar bij het schrijven voor ogen staat.
De laatste in de rij was Joseph Hart. Hij debuteerde als Jopi Hart met de dichtbundel Entregain 2000 bij uitgeverij Carilexis, op Curaçao. De roman Verkiezingsdans, die nu gepresenteerd werd, is een adaptatie van een Engelstalige roman die Hart jaren geleden schreef. Uit het gesprek met De Rijk bleek dat de auteur nogal moeite heeft met het politieke bedrijf op het huidige Curaçao, maar een politiek traktaat is de roman niet geworden. Dat was ook te merken aan de passages die Hart voorlas. Zijn boek had gepresenteerd moeten worden aan de gevolmachtigde minister van Curaçao Marvelyne Wiels, die was helaas verhinderd. Het boek ging naar een plaatsvervangster voor deze middag, Marije Berkhouwer.
Aruba, Bonaire, Curaçao en Nederland, landen en boeken, verhalen en mensen schoven als een mozaïek in elkaar.
Presentator Franc Knipscheer zorgde zelf ook voor afwisseling. Zo presenteerde hij de pas verschenen roman van Janny de Heer: Gentleman in slavernij. Dat is een dikke roman over een Duitse immigrant in het 19deeeuwse Suriname. De schrijfster was er niet. Het eerste exemplaar ging naar haar kleindochter, die weinig woorden nodig had om het boek in ontvangst te nemen.
In 1978 verscheen de verzamelbundel Cultureel Mozaïek van de NederlandseAntillen varianten en constanten onder redactie van René A. Römer. Een zeer informatief boek met een goed oog voor de bestanddelen van het inlegwerk. De Nederlandse Antillen bestaan eigenlijk niet meer, maar het samenspel is gebleven.
Dat bleek op 8 september treffend uit de muzikale omlijsting van de Porto Marie middag. Die was in handen van Izaline Calister, begeleid door gitarist Ulrich de Jesus. Voor de pauze zong Calister het mooie lied Gracias a la vida van Mercedes Sosa. Het tweede optreden sloten zij af met een opwekkend liedje over Compa Nanzi die de rest van de wereld weer te slim af was. Hij weet de jeuk, ontstaan tijdens het opschonen van een veld met brandnetels, mooi te benutten. Misschien als het soort politicus waar Jopi Hart de buik vol van heeft?
Terwijl dit allemaal gebeurde aan de Bos en Lommerweg vond bij de Vereniging Ons Suriname aan de Zeeburgerdijk een soortgelijke middag plaats. Daar waren o.a. Antoine de Kom en Karin Amatmoekrim aanwezig. De muziek was er in handen van Sanne Landvreugd.
Laten we hopen dat volgend jaar deze twee bijeenkomsten niet op dezelfde dag georganiseerd worden. Auteurs en de boeken verdienen dat. De potentiële lezers trouwens ook. Maar het tij is waarschijnlijk inmiddels al gekeerd. Op 13 oktober a.s. organiseert uitgeverij In de Knipscheer in de OBA een Antilliaans en Surinaams boekenprogramma met onder andere Janny de Heer en Eric de Brabander. Muziek zal er zijn van de groep FTTP van Frank Ong-Alok. De middag wordt gehouden onder de titel Een droom die ik heb.
Dat is ook de titel van een nieuwe bundel gedichten van de markante dichteres Nydia Ecury (1926-2012). Een van haar bundels Kantika pa Mama Tera / Songs for Mother Earth schreef ze speciaal om het Caraïbisch mozaïek bijeen te houden, staat er op de achterflap van dat boek.
Tijdens haar leven stelde zij nog een Nederlandstalige bundel samen. De presentatie hiervan zal op 13 oktober voor de liefhebbers van haar poëzie een mooi moment zijn. En naar ik hoop ook voor nieuwe lezers.
Amsterdam — Architectuur en literatuur vertonen veel overeenkomsten, zei de Curaçaose architect Ronny Lobo gisteren bij de presentatie van Bouwen op Drijfzand, zijn debuutroman. Lobo was één van de vijf auteurs van wie nieuwe publicaties werden gepresenteerd door uitgeverij In de Knipscheer. De bijeenkomst in Podium Mozaïek in Amsterdam werd bezocht door 300 personen.
“Begrippen als tijd, ruimte, gebeurtenis, vorm, ritme, verhoudingen en kleur worden in vrijwel alle kunstzinnige uitingen gebruikt. De maker probeert met zo min mogelijk middelen zo veel mogelijk zeggen. Bij architectuur zijn dat bouwmaterialen, bij muziek de noten en bij literatuur de woorden”, aldus Lobo. Er waren ook verschillen, zei hij. Lobo studeerde zes jaar architectuur, maar schrijven moest hij al doende leren, ook al had hij als architect weinig moeite om ruimtes beeldend te beschrijven. Hij werd voortdurend gecorrigeerd door de redacteuren van de uitgeverij en deskundigen als Frank Martinus Arion, wijlen Erich Zielinski en Ini Statia, die hem zelfs adviseerden helemaal opnieuw te beginnen. Een ander verschil: “Niemand vroeg mij om een roman te schrijven. In de architectuur maak je een ontwerp op verzoek, of soms een bevel, van een opdrachtgever.”
Lobo’s ervaringen met opdrachtgevers, aannemers en leveranciers waren de aanleiding voor Bouwen op Drijfzand: de confrontatie met een echtpaar van een dominante man en een vrouw die wel bescheiden leek, maar ondertussen alle beslissingen nam. Een echtpaar dat met ruzie uit elkaar ging voor de eerste steen was gelegd. Of het overlijden van een opdrachtgever voor de overhandiging van de sleutel. “Op een goede dag vond ik het tijd om deze verhalen op te schrijven”, aldus Lobo. Het resultaat is een roman over een architect die vooral rekening probeert te houden met de natuur, terwijl zijn opdrachtgevers zich vooral druk maken om hun uitzicht. De hoofdpersoon Kenzo wordt vervolgens ook nog verliefd op de vrouw van een klant. “Dat het een liefdesroman is geworden is vooral de schuld van de personages. Denk dus niet dat ik zo’n enerverend leven heb als architect”, zei hij.
Caleidoscoop
Naast Bouwen op Drijfzand presenteerde In de Knipscheer ook de nieuwe boeken van de uit Aruba afkomstige Giselle Ecury en Jacques Thönissen en van Curaçaoënaar-Bonairiaan Jopi Hart. Net als Lobo werden ze kort geïnterviewd door Peter de Rijk, hoofdredacteur van de uitgeverij. Ecury schreef De Rode Appel, waarin een man en een vrouw op zoek gaan naar verdrongen gebeurtenissen uit hun jeugd. Een jeugd die zich afspeelde in de jaren zestig en zeventig, de periode van een nieuwe seksuele moraal, die ook een keerzijde heeft en waar ook niet iedereen zomaar aan mee kon doen.
Van Jacques Thönissen verscheen het boek Onder de Watapana, een bundel verhalen over Aruba die hij de afgelopen tien jaar schreef. “Het is een caleidoscoop waarin alle aspecten van het eiland aan bod komen”, aldus De Rijk. Thönissen vertelde dat het allemaal fantasieverhalen, maar geïnspireerd op echte gebeurtenissen uit de afgelopen tien jaar. “Soms zijn mensen er wel van overtuigd dat ik schrijf over mensen die ze echt kennen, maar het is allemaal uit mijn duim gezogen. De situaties zijn echter wel herkenbaar voor mensen die op Aruba wonen.”
Van Jopi Hart werd tot slot zijn boek Verkiezingsdans gepresenteerd, de Nederlandstalige versie van zijn boek Election Dance uit 2006, maar wel geheel herschreven omdat Hart niet van vertalen houdt, zo zei hij. Het boek over corruptie, misdaad en de persoonlijke verhalen achter drugssmokkel is nog altijd bijzonder actueel. “Hoofdpersoon Matthew is geen held, maar een verschrikkelijk figuur. Maar Matthew heeft wel een visie. En die visie mis ik bij onze beleidsbepalers. Een visie waar we naar toe gaan.”
De vijfde auteur van wie een boek gepresenteerd werd, was niet aanwezig bij de bijeenkomst. Uitgeverijdirecteur Frank Knipscheer had duidelijk moeite om zijn emoties de baas te blijven toen hij sprak over Els Langenfeld, die op 9 juni overleed. “Els Langenfeld had de moed om een heikel onderwerp te kiezen. Ze slaagde erin om mannen en vrouwen van vlees en bloed neer te zetten”, zei hij. Als hommage aan Els Langenfeld werd de presentatie vernoemd naar haar laatste boek, Porto Marie, over het leven op de plantage Porto Marie in de tijd van de slavernij.
[uit Amigoe, maandag 9 september 2013; fouten gecorrigeerd]
Op zondag 8 september vindt er een Antilliaans boekenfestijn plaats in het Amsterdamse Podium Mozaïek, met de schrijvers Jopi Hart en Ronny Lobo uit Curaçao, Jacques Thönissen uit Aruba en Giselle Ecury, muzikaal omlijst door Izaline Calister.
Een gevarieerd Antilliaans schrijversprogramma met film, voordracht, lezing, interview en muziek rond hun nieuwe boeken bij Uitgeverij In de Knipscheer. In het programma wordt kort stilgestaan bij het overlijden op Curaçao van Els Langenfeld en Elis Juliana in juni van dit jaar, en via hen bij ‘150 jaar afschaffing slavernij’.
Presentatie: Franc Knipscheer | interviews: Peter de Rijk | zangeres Izaline Calister wordt begeleid door gitarist Ulrich de Jesus.
Els Langenfeld is zondag 9 juni 2013 op Curaçao overleden. Els Langenfeld (1958) woonde sinds 1991 met haar gezin op Curaçao. Al snel raakte zij gefascineerd door de boeiende geschiedenis van dit (ei)land. Met hart en ziel heeft zij zich gestort op archiefonderzoek om zo de kennis en het begrip over de oude Curaçaose samenleving te verbreden. Met een vlotte pen deelde zij de opgedane kennis met een breed publiek via tal van publicaties, zoals boeken, bronnenpublicaties en artikelen in dagbladen en tijdschriften. In 2011 werd zij voor haar werk benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.
Met haar op 29 mei 2013 op Curaçao gepresenteerde boek Porto Mariebetrad Els Langenfeld een nieuw terrein: het schrijven van drie fictieve historische novellen in een zodanig correct historische context, dat zij waar gebeurd zouden kunnen zijn.
In maart 2012 ontving ik van Aart Broek een e-mail met als bijlage drie lange verhalen van Els Langenfeld met de mededeling: ‘Het lijkt mij dat je er eens nader kennis van moet nemen.’ Een maand later mail ik Els Langenfeld: ‘We hebben uw manuscript ondanks de beschreven verschrikkingen met genoegen gelezen.’ En: ‘Dat we zeer genegen zijn om uw manuscript als drie samenhangende verhalen uit te geven in 2013.’ Precies een jaar later kwam haar boek van de drukker. Vlak daarvoor nodig ik haar uit voor de Nederlandse presentatie van Porto Marie in ons ‘Antilliaans schrijversprogramma’ in Podium Mozaïek Amsterdam op zondagmiddag 8 september 2013. Els Langenfeld mailt me te zullen komen omdat ze de presentatie kan combineren met een al gemaakte afspraak die maand. De ochtend van haar Curaçaose boekpresentatie laat Els Langenfeld me weten: ‘Helaas is de kanker nu toch definitief aan de winnende hand. De kans dat ik de bijeenkomst in september haal, is zeer klein.’
Porto Marie van Els Langenveld is deze week officieel gepresenteerd op Curaçao. Het boek is uitgebracht bij uitgeverij In de Knipscheer. Het bevat drie novellen die het dagelijks leven op Curaçao rond de jaren 1738, 1795 en 1888 beschrijven en dan met name wat zich afspeelt op plantage Porto Marie.
Deze website beoogt geen enkel winstoogmerk. Door middel van de website wil de Werkgroep het publiek kennis laten maken met nieuws uit en over de Caraïbische regio. De Werkgroep neemt daartoe onder meer berichten over van andere sites, zonder dat het ons altijd mogelijk is rechthebbenden vooraf te attenderen op de overname. Mocht iemand bezwaar hebben tegen overname van tekst- of beeldmateriaal, laat ons dit weten, dan verwijderen wij het materiaal.
Reacties op berichten worden alleen geplaatst indien voorzien van voor- en achternaam. Opinies op deze website komen voor rekening van de auteur(s) en zijn niet altijd de opinies van de Werkgroep.
RSS
Facebook
Twitter
