blog | werkgroep caraïbische letteren
Posts tagged with: Donner Godeke

Postuum: Els Moor; literatuur en onderwijs bijeen

door Tascha Samuel

Paramaribo – Ze was een aparte verschijning. De stevige blanke vrouw die dwars door barrières heen ging met haar passie voor literatuur. Van 1992 tot aan haar overlijden, was zij de drijvende kracht achter de wekelijkse literaire pagina in de Ware Tijd. Voor collega-docent en medewerker van dit katern Hilde Neus, is het heengaan van Els Moor een groot verlies aan kennis. “Ze is echt mijn goeroe geweest.” Els Moor, Nederlands literatuurdocent, letterkundige en literatuurrecensent, overleed woensdag. read on…

Met onderdrukkers en onderdrukten

door Godeke Donner

Een wervelend, caleidoscopisch boek is het geworden, het nieuwe boek van de Nobelprijswinnaar voor literatuur 2010 Mario Vargas Llosa. De droom van de Ier (El sueño del celta, vertaald door Aline Glastra van Loon) gaat over de Ier Roger Casement, een historische figuur die leefde van 1864 tot 1916. Toen werd hij beschuldigd van hoogverraad, in Engeland terechtgesteld door ophanging. Als idealist zo niet wereldverbeteraar had hij twintig jaar in Congo, zeven jaar in het Amazonegebied en anderhalf in Duitsland doorgebracht. Net als onze Multatuli beschreef hij de wantoestanden die hij zowel in de Belgische kolonie als in Brazilië op het spoor kwam.

Het is een wonderlijk toeval dat De droom van de Ier zo kort na David Van Reybroucks Congo verschijnt – de roman valt samen met het hoofdstuk ‘Bliksemsche Vuiligheid, Congo onder Leopold II’ in Van Reybroucks boek, en in Vargas Llosa’s dankbetuiging wordt hij dan ook speciaal vermeld. Het betreft de episode van het ontstaan van de Congo-Vrijstaat. Vargas Llosa’s hoofdpersoon is echter een blanke, een ambtsdrager. Casement verandert in een kritisch toeschouwer en uiteindelijk aanklager.

De breed uitwaaierende roman krijgt de vorm van een drieluik, en speelt zich achtereenvolgens af in Afrika, Zuid-Amerika en Duitsland. Daartussen wordt steeds naar de cel in Pentonville Prison geschakeld waar Casement zijn vonnis afwacht. Maar het begon anders. In dienst van een Engelse rederij maakte hij in de jaren zeventig en tachtig van de negentiende eeuw drie reizen naar West-Afrika en raakte zo enthousiast dat hij zijn baan in de handel eraan gaf en besloot in Afrika te blijven.

‘Dat deed hij op een geëxalteerde manier en, zoals hij tegen zijn oom Edward zei: “Alsof het een van die kruistochten betrof die in de middeleeuwen naar het Oosten werden ondernomen om Jeruzalem te bevrijden.”’

Congo

Als Brits consul koestert hij de droom ‘de primitieve bevolking vooruit te helpen’. De Britse regering vraagt Casement ter plekke vast te stellen wat er waar is van de schanddaden begaan tegen de Congolezen onder Leopold II. Niet lang na aankomst wordt zijn grootste wens vervuld: deel uit te maken van een expeditie onder leiding van de beroemdste avonturier op Afrikaanse bodem, Henry Morton Stanley.

Eerst schrijft Casement nog vol bewondering over zijn jeugdheld, omdat Stanley en zijn reisgenoten ‘door te doen wat ze deden de speerpunt waren van de vooruitgang in deze wereld waar het stenen tijdperk dat Europa al sinds vele eeuwen achter zich had gelaten nog maar nauwelijks was aangevangen’. Pas later beseft hij dat kolonisator België en de grote Stanley een sinister spel spelen: in elk gehucht dat de expeditie aandoet, laat Stanley, nadat hij kralen en snuisterijen heeft uitgedeeld en met behulp van tolken de gebruikelijke (zij het niet begrepen) verklaringen heeft gegeven, de stamhoofden en medicijnmannen in het Frans geschreven contracten tekenen, waarbij ze zich verplichten onderdak te verlenen aan de nieuwe bestuurders, in hun onderhoud te voorzien en arbeidskrachten en gidsen te leveren voor de exploitatie van rubber.

Casement schrijft dat hij zich een ‘pion in het schaakspel’ voelde zoals hij zijn eerste jaren in Congo had meegewerkt aan het opbouwen van de Congo-Vrijstaat. Als hij Leopold onder vier ogen ontmoet, schrijft hij dat de koning op hem de indruk maakt van een pronkzieke, narcistische man.

Vargas Llosa is Roger Casement op het spoor gekomen door een biografie die hij las over Joseph Conrad. Inderdaad hebben Casement en Conrad elkaar uitgebreid leren kennen, eerst in Congo en naderhand in Engeland. Toen Casement hem daar gelukwenste met zijn nieuwe Congolese roman Heart of Darkness die hem tot in zijn ziel had geroerd, pakte Conrad zijn handen vast, en zei:

‘U had als mede-auteur van dit boek genoemd moeten worden, Casement. Zonder u had ik hem nooit kunnen schrijven. U hebt het zand uit mijn ogen gewreven. Wat betreft Afrika en wat betreft Congo-Vrijstaat. En over het ondier dat mens heet.’

Amazonia

Terwijl inmiddels de Ierse droom in Casement is ontwaakt en hij een voorvechter wordt van onafhankelijkheid, reist hij als Brits consul naar een nieuw continent. In Brazilië wachten hem net als in Congo de verschrikkingen van uitbuiting van de lokale bevolking, ditmaal de Amazone-Indianen. Nog persoonlijker wordt zijn strijd tegen de gewetenloze bewindvoerders van de Peruvian Amazon Company als hij zich realiseert dat Ieren en Indianen hetzelfde lot ondergaan. In zijn dagboek tekent hij op:

‘Ieren bevinden zich in dezelfde situatie als de Huitoto’s, de Bora’s, de Andoques en de Muimanes in Putumayo. Wij zijn gedoemd voorgoed gekoloniseerd en uitgebuit te worden als we, om de vrijheid te verkrijgen, blijven vertrouwen op de wetten, de instanties en de regeringen van Engeland. Nooit zullen ze ons de vrijheid geven. Waarom zou het Britse Rijk dat ons koloniseert dat doen als het er niet hardhandig toe wordt gedwongen en onder druk gezet? Die druk kan alleen met wapens worden uitgeoefend.’

Ierland

Dit idee zou hem de rest van zijn leven bijblijven. Zijn droom wordt zijn missie als hij in Duitsland probeert steun te krijgen voor de Ierse onafhankelijkheid. Hij krijgt daar een welwillend oor en zelfs lijkt het erop dat Duitsland wapens zal leveren en mogelijk tot een invasie zal overgaan. Uiteindelijk blijkt dat het Reich totaal geen belangstelling heeft voor de bevrijding van Ierland. Het had het idee van een gezamenlijke actie met de Ierse revolutionairen nooit serieus genomen. Het is op zijn minst naïef geweest van Roger Casement te denken dat hij de Duitsers kon oplijnen voor zijn Ierse droom. De uitkomst van al zijn pogingen Duitsland tot bondgenoot van de Ierse vrijheidsstrijd te maken, is dat hij door de Engelse regering wordt beschuldigd van hoogverraad.

Vargas Llosa heeft een droom van een boek geschreven. We krijgen een persoonlijk relaas over ontmoetingen met koning Leopold II, Stanley, Conrad, de Amerikaanse president William Howard Taft, met onderdrukkers en onderdrukten. Hij zet ons middenin de geschiedenis die voorafgaat aan de Eerste Wereldoorlog.

Dat hij voor een roman, niet voor een biografie, heeft gekozen om het leven van Roger Casement aan de vergetelheid te ontrukken, is ons geluk. Natuurlijk, er ging uitgebreid historisch onderzoek op drie continenten aan vooraf. Maar als romanschrijver had hij de vrijheid om de feitelijke gebeurtenissen van een eigen interpretatie te voorzien en de hoofdpersoon een persoonlijke stem te geven. Was het een biografie over Roger Casement geweest dan had die minder recht gedaan aan de dramatiek van zijn levensloop. Juist omdat Vargas Llosa zijn vertelling steeds afwisselt met de uren die Casement in zijn cel doorbrengt – in het ongewisse nog over zijn lot – wordt de spanning er tot het einde in gehouden. Je ziet de schrijver zich afvragen hoe zo’n nobel mens als Casement van verraad beschuldigd kan worden.

Het steeds terugkerende thema bij Vargas Llosa is de houding van het individu tegenover de vigerende machtsverhoudingen. Die houding kan er een van gehoorzaamheid of een van revolte zijn. Roger Casement belichaamt de man die in opstand komt tegen het kolonialisme in al zijn verschijningsvormen, ver weg, in Congo en Brazilië of dichtbij, in Engeland.

‘Een schrijver moet niet in een standbeeld veranderen,’ zei hij. ‘Ik vind dat een schrijver niet in zijn bibliotheek moet blijven zitten, afgesneden van de wereld zoals Proust. Ik wil deel uitmaken van de alledaagse werkelijkheid. Daarom ben ik ook nog journalist.’ (Vargas Llosa schrijft naast boeken en essays ook een tweewekelijkse column voor de Spaanse krant El País.)

Een paar jaar geleden heb ik Vargas Llosa ontmoet in Pamplona waar men in juli traditioneel voor dezelfde stieren uitrent die ’s middags in de arena het loodje leggen. Ten aanzien van stierengevechten nam hij overigens geen moreel standpunt in. Hij is erudiet, galant en met ontzag sprak hij over Nederland dat als klein land zoveel wereld had beheerst. Nu hij de Congo zo uitgebreid heeft belicht en Roger Casement de eerste aanklager van koloniale praktijken heeft genoemd, rest één vraag. Wie zorgt ervoor dat Mario Vargas Llosa de Max Havelaar onder ogen krijgt?

Godeke Donner studeerde Nederlandse Letterkunde en Algemene Literatuurwetenschap en woonde onder andere in Madrid, Buenos Aires, Paramaribo en Jakarta. Ze schreef boekrecensies voor verschillende kranten.

Mario Vargas Llosa, De droom van de Ier
Amsterdam: Meulenhoff
ISBN: 9789029087551
Pagina’s: 399
€ 19,95

[van www.athenaeum.nl]

  • RSS
  • Facebook
  • Twitter