blog | werkgroep caraïbische letteren

Schrijver Anton de Kom, de man die iets wilde doen tegen ‘de parade der ellende’

Al jaren wordt er gepleit voor eerherstel door de Nederlandse regering voor Anton de Kom. In Arnhem is nu een brede, toegankelijke tentoonstelling Anton de Kom – Schrijver, Strijder, Wegbereider. De vraag waarom erkenning zo lang geduurd heeft, blijft in het midden.

Het gezin De Kom vlak voor vertrek naar Suriname in 1932
Het gezin De Kom vlak voor vertrek naar Suriname in 1932
Foto uit Familie-archief De Kom 

door Dominique van Varsseveld

‘Rozen verwelken en tulpen vergaan maar onze vriendschap bleef altijd bestaan”. Dat waren de zinnen die Judith Allard-de Kom doorgaans in haar poëziealbum terugvond als een vriendinnetje erin had geschreven. De zin stond in schril contrast met wat ze gewend was van haar vader, Anton de Kom, die haar ’s avonds voorlas en haar al vroeg het belang van verhalen bijbracht.

De Koms dochter,
Judith de Kom
Foto Michiel van Kempen

Judith Allard-de Kom opende vorige week de tentoonstelling Anton de Kom – Schrijver, Strijder, Wegbereider in het Openluchtmuseum in Arnhem, en las daarbij een gedicht voor dat haar vader in het poëziealbum had geschreven:

Suriname ons vaderland!

Land van blauwe lucht en eeuwige zonneschijn
Watervallen en bronnen die altijd klateren
Mieren en appels met de kleur van roode wijn
Blauwe bergen plassend in de wateren
Milliarden insecten die eentonig gonzen
Rivieren, kreken vol gouden stroomen
Vogeltjes gekleed in brilliante donzen
Surinaamse ebben, ceder, reuze boomen
Liefde voor dit land, mensen en natuur
Judith, hierdoor wordt je geest zoo groot
Gedurende je heele schoone levensduur
Want liefde is meer soms, dan het dagelijksch brood.

Twee jaar geleden werd de Kom als eerste Surinamer opgenomen in de Nederlandse Canon. Vanaf dat moment werkte het Openluchtmuseum aan een tentoonstelling over de verzetsstrijder, in een zaal waarin met wisselende collecties dieper wordt ingegaan op de verschillende vensters. Inzet van het museum was een toegankelijke expositie over De Kom voor een breed publiek.

Judith de Kom verrichtte de opening samen
met de directeur van het
Openluchtmuseum Arnhem.
Foto Michiel van Kempen

Met prachtige zwart-witfoto’s, originele handschriften en historische achtergronden in teksten, audio en videofragmenten is dat gelukt; de biografische elementen uit het leven van De Kom en de historische context waarin hij leefde komen grondig aan bod. De begeleidende teksten in de zaal zijn in het Nederlands, het Sranantongo en het Engels. Met citaten uit zijn bekendste werk, het boek Wij Slaven van Suriname, worden fragmenten uit zijn baanbrekende aanklacht tegen het Nederlandse kolonialisme overgenomen.

Het valt op, dat op een paar summiere verwijzingen naar bijvoorbeeld Black Lives Matters na, het museum geen expliciete verbanden legt tussen hedendaags racisme en de doortastende visie waarmee De Kom de systemische elementen erachter blootlegde.

Anton de Kom in 1926 voor Reuser en Smulders waar hij als vertegenwoordiger werkte.
Foto uit Familiearchief De Kom

Het verhaal in de tentoonstelling is opgetekend vanuit vijf verschillende rollen die hem worden toegedicht; De Kom als leraar, verbinder, aanklager, wegbereider en strijder. Hij uit kritiek op de Tilburgse Paters die hem in Suriname verboden om Sranangtongo te spreken. „Geen beter middel om het minderwaardigheidsgevoel bij een ras aan te kweken, dan dit geschiedsonderwijs waarbij uitsluitend de zonen van een ander volk worden genoemd en geprezen.”

Met een miniatuur van zijn geboortehuis in de wijk Frimangron, en een projectie van de Manjaboom waaronder hij ideeën uitwisselden en contractarbeiders en werklozen moed insprak, komt zijn werk mooi tot leven. „Onder de boom echter, langs mijn tafeltje, passeert de parade der ellende. Paria’s met diepe holle wangen. Hongerlijders. Mensen zonder voldoende weerstand. Open boeken om in te lezen het moeizaam vertelde verhaal van onderdrukking en ontbering.”

Kenny B opende de manifestatie

Wij slaven van Suriname

Het jaar 1933, waarin De Kom zonder proces door het koloniale bewind werd vastgezet als communistische agitator en onder dwang naar Nederland vertrok, staat als sleuteljaar te boek in de tentoonstelling. In het daarop volgende jaar verscheen Wij Slaven van Suriname, het eerste gepubliceerde werk waarin er vanuit een zwart perspectief kritiek kwam op het Nederlandse kolonialisme in Suriname. De Kom bleef bij zijn kritiek niet in de koker van de Creoolse gemeenschap, hij stond bekend om de betrokkenheid die hij had bij, bijvoorbeeld, het lot van de gastarbeiders uit Java en India.

„Al zijn wij zwarten, gelen of bruinen of blanken, wij hebben maar een taak en dat is de strijd tegen het fascisme.” Deze woorden, uitgesproken door De Kom tijdens een lezing in augustus 1933 blijken profetisch te zijn als hij zich in Nederland aansluit bij het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Trouwfoto van Anton de Kom en Petronella Borsboom uit 1926
Foto uit Familiearchief De Kom

Hij werd opgepakt en later gevangen gezet door de Duitsers in kamp Sandbostel. Hij overlijdt een paar dagen voor de bevrijding, op 24 april 1945. Zijn familie zit vijftien jaar in onzekerheid tot in 1960 zijn lichaam wordt gevonden in een massagraf, hij wordt herbegraven in het Gelderse Loenen.

Eerherstel

Nazaten en andere betrokkenen pleiten al jaren voor eerherstel voor De Kom bij de Nederlandse regering. Een motie van Groenlinks voor een ruiterlijk gebaar zal worden gehonoreerd, de exacte invulling wordt in overleg met zijn nabestaanden afgestemd. Gedacht wordt aan een fonds voor Surinaamse Studenten. In de luwte van de Arnhemse bossen klinkt het als een rond verhaal, maar zijn veroordeling van scheve machtsverhoudingen is nog steeds actueel. In het benoemen van het uitbuiten van mensen van kleur en systemisch racisme, daarin is De Kom haarscherp en heeft zijn werk niet aan kracht ingeboet.

“Papa de Kom”, kunstwerk van Ken Doorson
Foto Michiel van Kempen

Dat wordt ook fraai getoond in een werk van kunstenaar Ken Doorson, die speciaal voor deze tentoonstelling Papa de Kom maakte. Doorsons kunstwerk – een hologram van De Kom en 280 gezichten van rode klei uit het district Para – brengt niet alleen een eerbetoon aan De Kom, maar geeft ook aan hoeveel mensen er geraakt zijn door De Koms strijd en zijn uitgesproken anti-koloniale gedachtegoed.

Het toont dat de eenzijdige waardering – en dat blijkt ook weer op deze tentoonstelling – van Anton de Kom als een geïsoleerde Surinaamse held te simpel is. In een videofragment geeft een student van de Nola Hatterman Kunstacademie in Paramaribo, die samen met kunstenaar Doorson de klei voor het kunstwerk Papa de Kom bewerkte, aan wel de jaartallen te hebben geleerd maar in het onderwijs de diepere betekenis van zijn werk te hebben gemist.

Doorson vertelt dat hij zich door De Kom bewuster is geworden van de Surinaamse geschiedenis en de bijbehorende vrijheidsstrijders zoals Louis Doedel, Boni, Baron en Joli Coeur. „In mijn tijd hoorde ik De Koms naam vooral vallen als ik bijvoorbeeld naar liedjes op de radio luisterde. En ik zag hem natuurlijk op onze bankbiljetten. Maar het was niet alleen positief. Soms hoorde je, als je alleen al zijn naam liet vallen in Suriname, het woord oproerkraaier. Ik vind dat we met Suriname op een kruispunt zitten, tussen de oude en de nieuwe generatie. De nieuwe haalt De Kom aan als strijder.”

Judith de Kom en Ken Doorson
Foto Michiel van Kempen

Zelfstandig journalist Peter Sanches, ook aanwezig op de persopening, vult aan. „Er was zelfs nog weerstand toen zijn gezicht op de Surinaamse nationale munteenheid kwam te staan. Dan wezen ze bijvoorbeeld spottend naar het kroeze haar dat op het biljet staat afgebeeld.”

Surinaamse tijdgenoten van De Kom met een lichtere huidskleur vonden makkelijker toegang tot de gevestigde orde. Toch deed De Kom, die zich op zoveel fronten aan vooroordelen moest ontworstelen en wiens vader nog in slavernij was geboren, geen concessies als het ging om zijn idealen voor een betere toekomst voor iedereen.


Anton de Kom. Schrijver, strijder, wegbereider. T/m 21 januari 2024 in het Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem. Info: openluchtmuseum.nl

Wijnand Stomp (midden) vertelde bij de opening een Anansitori. Rechts Maria Reinders-Karg van de Stichting Stil Verleden die samen met Etchica Voorn meewerkte aan het educatieve programma ”Op reis met Anton de Kom” voor MBO-studenten. Links Michiel van Kempen, die verantwoordelijk was voor de overdracht van de nalatenschap van De Kom aan het Literatuurmuseum. Foto Els van Diggele

[Tekst uit NRC, 30 maart 2022]

Your comment please...

  • RSS
  • Facebook
  • Twitter