blog | werkgroep caraïbische letteren

Plaats, taak en positie van de elite in het maatschappelijk bestel

Rede uitgesproken voor de Kenniskring, door Mr dr Walther Donner op 2 juli 2013

 Voorwoord

Ik beschouw het als een eer en een voorrecht dat ik voor zulk een illuster gezelschap mag oreren. Het doet mij deugd dat er in ons land organisaties zoals de uwe bestaan, die geïnteresseerd zijn in kennisverruiming. Het onderwerp dat ik hedenavond met u zal bespreken betreft de plaats de taak en de positie van de elite in het maatschappelijk bestel. Even een enkel woord ten geleide. Ik word vaak door mensen gevraagd om mijn mening te geven over allerlei maatschappelijke, politieke en economische vraagstukken.

Muurschildering in San Nicolas, Aruba. Foto © Michiel van Kempen

De invloed van onderwijsstakingen op het onderwijspeil, de teloorgang van normen en waarden, de toenemende corruptie, de economische ontwikkeling die maar niet van de grond kan komen etc. Vaak hebben de vraagstellers al bepaalde denkbeelden over de kwesties in mind en zoeken slechts bevestiging voor onvoldragen meningen. Ze zijn geïnteresseerd in mijn standpunten voor zover die overeenstemmen met hun mening.  Ik voldoe nooit aan de verwachtingen. Ik zie het niet als mijn taak om oplossingen aan te dragen voor maatschappelijke problemen. Dat is niet de taak van een hoogleraar. Een hoogleraar moet al dan niet vastgeroeste denkbeelden aantasten, door te wijzen op de vertakkingen van een probleem. Hij moet wijzen op de noodzaak van het betrachten van diepgang bij de beoordeling of veroordeling van verschijnselen en misstanden. Maatschappelijke verschijnselen kunnen worden vergeleken met een boom. Ze hebben vertakkingen en wortels. Neem nou een verschijnsel als het regelen. Dat heeft vertakkingen naar de economie toe. Doordat niet de right person in the right place terecht komt, kan dat de economische ontwikkeling aantasten.  Het regelen kan de prestatie van andere medewerkers ook negatief beïnvloeden. Dat zijn slechts enkele vertakkingen. De  wortels gaan terug tot de slaventijd. Ook in die periode was het regelen schering en inslag. Men kon door collega’s te verraden mooie jobs bijvoorbeeld als basja in de wacht slepen. Elk verschijnsel vraagt dus om een onderzoek in de breedte en een onderzoek in de diepte. In deze causerie wil ik de tools aanreiken om de toestanden in ons land met een beetje meer diepgang te bekijken en u daardoor in de gelegenheid te stellen de plaats van de intelligentsia waartoe u zelf behoort, met meer omzichtigheid te benaderen. 

Crisistoestanden

Zowat zestig jaar geleden, ik was dus piekieng boy, kocht ik op een tweedehandse markt een boek getiteld De Crisis van onze Tijd geschreven door een Russische filosoof genaamd Pitirim Sorokin. Het was een somber boek. De man besprak in zeshonderd pagina’s de problemen waarmede de wereld te kampen had in de dertiger jaren zoals werkloosheid, bankencrises, stakingen, oorlogen, revoluties etc. Er is niets nieuws onder de zon. U hoeft daarvoor slechts de kranten te lezen, naar de televisie te kijken of de radio te beluisteren. Dan ga ik voorbij aan natuurrampen zoals overstromingen, orkanen, vulkaanuitbarstingen, tsunami’s etc.  die buiten de beïnvloedingssfeer vallen van de mensheid. Problemen schijnen het menselijk bestaan te begeleiden. Het valt niet te verbazen dat in de loop der tijden talrijke wetenschappers zich daarmee hebben beziggehouden. Hoe komt dat toch allemaal? De wereld is nooit helemaal rustig geweest.

Karl Marx

De mening van Karl Marx 

In hun Communistisch Manifest schreven Karl Marx en Friedrich Engels dit toe aan de uitbuiting waaraan de gewone man zou zijn onderworpen en waartegen hij steeds in verzet kwam. De geschiedenis van iedere maatschappij tot nu toe is de geschiedenis van de klassenstrijd,” schreven zij. “Vrije en slaaf, patriciër en plebejer, baron en lijfeigene, gildemeester en gezel, kortom onderdrukkers en onderdrukten stonden in voortdurende tegenstelling tot elkaar, voerden een onafgebroken, nu eens bedekte dan weer open strijd, een strijd die iedere keer eindigde met een revolutionaire omvorming van de gehele maatschappij of met de gemeenschappelijke ondergang van de strijdende klassen. Volgens de schrijvers zou alles beter worden als de onderdrukkers eenmaal waren opgeruimd en de macht in handen was gekomen van de onderdrukten.  Hoe is het in de werkelijkheid toegegaan? 

Werkelijkheid

 Het Romeinse Rijk dat op een hoog niveau van beschaving stond, werd onder de voet gelopen door barbaarse stammen. Vandalen, Longobarden, Goten etc. Wat deden ze met die macht? Ze vernietigden alles wat in hun klauwen terecht kwam. Gebouwen, bibliotheken en boeken werden in brand gestoken. Geleerden werden gekielhaald. Vandaar nog steeds de uitdrukking vandalisme. Europa werd gedompeld in een lange periode van armoede. Dat was de feodale tijd. Terug kwam de adel, de bovenliggende groep gevolgd door onderdrukking van de onderliggende groep. De onderliggende groep kwam in opstand bij de Franse revolutie. Wat deed zij? Geleerden en de adel die niet waren gevlucht, kwamen onder de guillotine. De hoi polloi (de onderliggende groep) maakte de dienst uit. Het werd een chaos. Napoleon maakte daar korte metten mee. Zelf van adel, herstelde hij de macht en het aanzien van de adel. In 1917 kregen we de Russische revolutie. De hoi polloi greep naar de macht net als bij de Franse revolutie. Alles werd kapot gemaakt. Boeren verloren hun grond, ondernemers en andere mensen met geld werden gekielhaald. We kregen de dictatuur van het proletariaat. Bracht dat het paradijs zoals Karl Marx c.s. beloofd had?

Foto © Anya van Toorn

Heilstaat

Het communisme dat de heilstaat predikte voor de hoi polloi, liep op een grandioos fiasco uit. Michael Gorbachov moest hieraan een eind maken. De elite is thans weer aan de macht in Rusland en de voormalige communistische staten.. Nog nooit zijn er zoveel miljonairs en miljardairs in Rusland geweest als nu. Dat kan de hoi polloi weinig schelen. Ze hebben het nu beter dan toen zij de dienst uitmaakten. Weinigen willen terug naar de goede oude tijd toen zij macht hadden. In de andere Oost Europese landen ging het precies zo. Overal werd de hoi polloi uit het machtscentrum verdreven.  Ook in China maakte Deng Xiau Ping met behulp van het leger een eind aan de heerschappij van de hoi polloi die alle geleerden en de mensen die het land vooruit hadden kunnen helpen achter tralies deden belanden. Zowel Gorbachov als Deng Xiau Ping wisten het volk te overtuigen: mensen zo komen we er niet. We raken steeds verder achterop, ondanks een paar breed uitgemeten successen. We moeten de macht teruggeven aan de mensen met verstand van zaken en die de eigenschappen bezitten om bedrijven te runnen.  Kortgeleden heeft de Cubaanse regering maar liefst een miljoen mensen die uit de staatsruif eten de wacht aangezegd. Ze moeten het voor zichzelf gaan uitzoeken. Je kunt er donder op zeggen dat binnen de kortste keren een tweedeling tevoorschijn komt. Have’s en have nots. Uitbuiters en uitgebuiten. 

Heerschappij hoi polloi

Hoe komt het toch dat de hoi polloi niet in staat is een succes te maken van een bewind? Ik zal drie verklaringsgronden met u bespreken.1 de eigenschappen van het volk, 2. het leiderschap, 3 toenemende buitenkerkelijkheid. 

De eigenschappen

De gevolgen van de heerschappij door de hoi polloi  (het gewone volk) werden in 1929 door de beroemde Spaanse cultuur filosoof José Ortega y Gasset neergelegd in zijn beroemde boekwerk, La Rebelion de las Masas, in het Nederlands uitgebracht onder de titel De Opstand Der Horden. Het is goed dat wij daar kennis van dragen, anders zullen wij wat er op dit moment in ons land gebeurt nooit kunnen begrijpen. Ik zal bij de bespreking Surinaamse toestanden plaatsen binnen zijn betoog. Ortega y Gasset verdeelde de mensheid in twee soorten. De ene soort streeft dagelijks naar persoonlijke ontwikkeling, in de breedste zin van het woord. De andere is tevreden met het reeds bereikte niveau van ontwikkeling. Deze laatste soort noemde hij de massamens, de horde. De horde zegt hij, verovert de macht zonder enig besef van de complexiteit van de maatschappij, zonder enige kennis van haar fundamenten. Inderdaad. Het is verbazingwekkend te zien met hoeveel gemak halve analfabeten, die nooit gehoord hebben van het oude Egypte, dat zesduizend jaar geleden al op een hoger geestelijk peil stond dan ons land van nu, praten over of doen aan politiek. Om dan niet eens te spreken over Athene uit de Oudheid, waar filosofen al dikke folianten schreven over de grondslagen van de staat. Wij werken met districtsraden en andere soorten raden en structuren alsof  het niets is. Ortega y Gasset zegt verder: “Ideeën, na enkele pintjes geboren in de kroeg komen op de voorgrond van het politieke toneel. De politiek loopt hierdoor dan ook het gevaar om ook tot zo’n rumoerige en onstuimige kroeg te verworden, waar de discussie na verloop van tijd wel eens wil ontaarden in een handgemeen.” Je zou zweren dat de man schreef over Suriname. De overeenkomst met ons land is frappant. Ook hier twee groepen: in de eerste plaats mensen, die het belang beseffen van een brede geestelijke ontwikkeling al of niet als voorwaarde voor een economische ontwikkeling en mensen, die menen dat men met een minimum aan kennis een land kan besturen en tot economische ontwikkeling kan brengen. Johan Pengel beheerde vier ministeries alsof dat niets was. Plato, Aristoteles, Montesquieu, Adam Smith en de honderden anderen die zich met de ingewikkelde kwestie van doel en functie van de staat, of de grenzen van de staatstaak hebben beziggehouden en zich nog steeds bezighouden, zeiden hem totaal niets. Hij hield ons voor: “Ga niet aan de mensen vertellen wat wij voor het land zullen doen. Vertel ze wat wij voor hen zullen doen.” Hij zette de trend voor het denken over politiek. Het Surinaamse volk denkt: we helpen een paar mensen aan een goed betaalde baan als minister, parlementslid etc. Hun taak is het voor ons te zorgen. Hoe ze aan het geld daarvoor moeten komen interesseert ons geen lor. “De ziel van de horden,” zegt Ortega y Gasset,  “heeft zeer veel gemeen met die van een verwend kind…… Verwennen betekent dat men geen paal en perk aan iemands wensen stelt, verwennen betekent iemand de indruk geven dat alles hem geoorloofd is en hij tot niets is verplicht. De wereld waarin deze nieuwe mens geplaatst is, noodzaakt hem op geen enkele manier tot beperking, zij legt hem geen enkel verbod op en dwingt hem tot geen enkele onthouding. Dit zien wij ook in ons land. Ik zag laatst nog een vergadering van de bosbewoners op de t.v. Ze eisten een waslijst van scholen en klinieken etc.etc. Prof. van Lier zei het als volgt in zijn boek, Samenleving in een Grensgebied: alles moet van de regering komen. Het vreemde is dat de mensen zich, net als kinderen, nooit afvragen waar het geld eigenlijk vandaan komt. En zo blijven ze steeds meer vragen, alsof de bomen tot de hemel groeien. Wat men ook voor ze doet, na verloop van tijd zijn ze ontevredener dan ooit, want voor hen groeien de bomen tot de hemel en hun consumptieve achterstand is zeer groot.

Oneindig

De politiek sleurt de mens steeds mee,” zegt de schrijver, “en houdt hem in een voortdurende staat van ontevredenheid gevangen. Zij zweept zijn begeerten op, die in beginsel tot in het oneindige kunnen toenemen Maar omdat niets op aarde oneindig is en niet alle verlangens derhalve vervuld kunnen worden, leidt dit alles uiteindelijk tot de overtuiging dat men tekort wordt gedaan, tot het gevoel slachtoffer te zijn van de ander, van de politiek, de intellectuele elite, de buitenlander, de landgenoot die naar elders is gevlucht en nu met de zak vol euro’s terugkeert, of van wie dan ook die op een ongelukkig moment als schuldige kan worden aangewezen voor dit gefrustreerd bestaan. Het is niet wat men bezit dat het geluk bepaalt, maar wat men niet bezit.” Tot zover de mening van de invloedrijke schrijver. Let wel hij schreef over Europese toestanden. “Op gegeven moment,” zegt hij, “zullen de regeerders tot de realisatie komen dat niet voldaan kan worden aan de buitensporige eisen van het volk en zullen  balorig worden van de constante ontevredenheid. Eerst  zoeken zij naar zondebokken. Dan gaan ze  over  tot instelling van  een dictatuur en repressie. Zijn woorden kwamen uit. We kregen in de dertiger jaren de opkomst van dictators als Hitler, Salazar, Mussolini, Franco en Stalin. Allen trachtten hun achterban tevreden te houden met buitenlandse oorlogen en regelrechte plundertochten. De Duitsers duidden eerst de Joden aan als zondebokken. Cuba en Venezuela doen het vandaag de dag met Amerika als zondebok. Wij met Nederland.

Adolf Hitler: ‘Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer’

Onmacht

Hoe komt het dat de hoi polloi niet in staat is om vooruitgang te brengen als ze eenmaal de macht bezitten? Ik  zal enige verklaringen opsommen. 1) Hoi polloi-mensen zijn niet geschapen om te creëren. Ze missen het talent daartoe vermoedelijk uit genetische overwegingen. 2) Doordat in hoi polloi gezinnen niet gelezen wordt, ontbreekt een leestraditie en zonder lezen is vooruitgang niet mogelijk en wordt men zich ook niet bewust van eventuele verborgen talenten. 3) Leiders uit de hoi polloi, kunnen moeilijk de discipline handhaven onder mensen met wie ze opgegroeid zijn. 4). Hoi polloi-leiders zijn niet opgegroeid met netwerken. Dat wreekt zich bij de keuze van geschikte medewerkers. Ze werken het liefst met medewerkers uit hun eigen kring en dat blijkt meestal funest te zijn voor een land. 5). De consumptieve behoeften van de hoi polloi zijn steeds hemelhoog. Daaraan kan niet worden voldaan. Als je een helpt, heb je een persoon gelukkig gemaakt en twintig vijanden verworven. 6). De hoi polloi-leiders hebben een geweldige financiële achterstand. Ze willen zo snel mogelijk rijk worden. Ook de medewerkers hebben uiteraard een achterstand. Corruptie is daarom een bekend begeleidend verschijnsel in hoi polloi-regimes. Corruptie neemt toe als geen geschikte posities openstaan voor oud-bewindslieden. Het verschil met corruptie in eliteregimes is dat de elite vaak het oneerlijk verkregen geld benut om zaken van blijvende aard te scheppen in eigen land of het steekt in bedrijven om zo rijker van te worden. Sommige economen beoordelen corruptie in dergelijke gevallen als positief. De hoi polloi belegt het geld echter veelal in het buitenland waardoor het geld de eigen huishouding niet ten goede komt. 7) Hoi polloi-mensen zijn consumptief ingesteld. Als iemand die consumptief is ingesteld een lot wint uit de loterij gebruikt hij het geld voor buitenlandse reizen, een paar buitenvrouwen, een grote auto etc. Productief ingestelde mensen  steken het geld in projecten. 8) Men verdoet de tijd met politiek bedrijven, waardoor economisch niet veel tot stand komt.

Hoi polloi. Foto © Anya van Toorn

Het leiderschap

Een andere groep wetenschappers  hecht groot belang aan het leiderschap voor het welzijn en de vooruitgang van een samenleving. De opmars van Griekenland nam een aanvang toen de wijze Solon met het bestuur werd belast. Een groot aantal succesvolle leiders uit de historie werd bestudeerd om erachter te komen what makes them tic. Leiders als Gandhi, Nehru, Barack Obama, Nelson Mandela, Napoleon, Lincoln, Eisenhouwer, Kennedy etc. De mening is unaniem dat leiders worden geboren. Opgroeien in een omgeving waar leiding-geven de gewoonste zaak van de wereld is, helpt vaak ook. Plato somde de volgende vereisten op voor een goed bestuurder: hij moet zich kunnen vereenzelvigen met de publieke zaak en met elke burger van het land ongeacht ras, klasse, stand, geloof, of etnische groep. Hij moet de eigenschap bezitten beslissingen te nemen uitsluitend op basis van de rede. Niet van gevoel of emotie. Zijn leerling Aristoteles was van oordeel dat alleen de beste mensen moesten worden belast met het landsbestuur niet als recht maar als plicht. Tegenwoordig spreekt men van Mandela-effect. Nadat Nelson Mandela bijna dertig jaar was vernederd nam hij verschillende van de lieden die daarvoor verantwoordelijk waren op in zijn regering. Ook Barack Obama deed dat in de Verenigde Staten. Zijn grootste tegenstander  Hillary Clinton nam hij in zijn regering op. Verschillende republikeinen zoals de ministers van  Defensie en van Financiën – in feite politieke tegenstanders – nam hij op in zijn regering omdat hij meer waarde hechtte aan kwaliteit dan aan loyaliteit. Bij hem komt net als bij Mandela het landsbelang op de eerste plaats. Men kan dus ook effectief leiding geven door zich te omringen met en te luisteren naar deskundigen.

Effectiviteit

Een leider kan van goede wil zijn (meestal zijn ze dat); als het volk dwars ligt of ongeschikt is, bereikt hij of zij toch niets. Barack Obama ondervindt dat dagelijks. Discipline en het opvolgen van orders is een sine qua non voor vooruitgang. Sommige onderzoekers schrijven de vooruitgang van landen als China, Japan en Duitsland zelfs toe aan de discipline waarvoor hun volkeren bekend zijn. De bereidheid zich neer te leggen bij orders. Een leider kan niet alles zelf doen. Hij heeft medewerkers nodig. Vaak worden  leiders uit de hoi polloi-categorie gedreven door loyaliteitsgevoelens bij de keuze van deze medewerkers. Zo komen lieden op plekken terecht, waarvoor ze de geschiktheid ten enenmale missen. Zo komen jeugdvrienden e.d. in hoge posities terecht met een achterbuurtopvoeding als ballast in hun bagage. Bovendien is het moeilijk orders te geven aan mensen met wie men opgegroeid is.

Toenemende buitenkerkelijkheid

Een andere groep denkers schrijft de onrust in de samenleving, gemanifesteerd door het vervaag van normen en waarden, de afwijzing van gezag en de toename van allerlei crises toe aan: 1. de afname van de religie. 2.  de toegenomen invloed van kreten als vrijheid, gelijkheid, broederschap; all men were created equal, volkssoevereiniteit e.d. 3. de afnemende invloed van de clerus op de opvoeding van de mens. De Bijbel is zeer onduidelijk. Die deelt ons mede dat God de wereld schiep in ruwe vorm. Hij schiep vervolgens de mens om die wereld te vervolmaken. Hij legde alles in de grond, in het water, boven de grond etc. om het werk af te maken. De Schepper gaf de mens tenslotte spraak en het schrift. Het schrift om nieuwe vindingen en bedenksels  over te dragen aan mensen op grote afstand en aan het nageslacht. Zodoende behoefde de mens het wiel niet steeds weer uit te vinden maar zou zich via het schrift kunnen vergewissen van de stand van zaken en van daaruit verder gaan met scheppen. De Bijbel verzuimde echter aan te geven welke soort mens. Hij schiep namelijk slechts twee mensen. Realistischer lijkt de uiteenzetting in de Rig Veda (opgenomen in de Purusa Sukta of het scheppingsverhaal) hoe de diverse mensensoorten werden geschapen:  his mouth became the brahmana, (geestelijken, bestuurders, denkers); De denkers aanschouwen de natuur en de samenleving en vragen zich af wat daarmee kan of moet worden gedaan. Uit bestaande vormen worden nieuwe vormen gecreëerd. His arms became the rajany later Kshatrya, (krijgers); De krijgslieden zorgen voor handhaving van de orde en de verdediging van de samenleving tegen aanranding van buiten. His thighs became the Vaishya (handelslieden, ondernemers, landbouwers, vrije beroepen). Deze passen de vondsten en bedenksels van de eerste kaste toe. The Sudra (dienaren, de werkers zogezegd) were born from his feet. Dit is realistischer De ene mens werd anders geschapen dan de andere mens. Hij kreeg talenten. De andere mens niet. Not all men were created equal. De mensen met de talenten zien kans meer te produceren dan ze consumeren. Het overschot stelt hen in staat om de mensen die minder produceren dan ze consumeren in dienst te nemen of tot slaaf te maken. Ze houden een groot deel van de productie voor zichzelf achter. Zo ontstaan de klassen.

Leerling-monniken bij de Gouden Boeddha in Bangkok. Foto © Michiel van Kempen

De clerus

De clerus heeft tot taak de samenleving te informeren over wat de heilige boeken voorschrijven. Vroeger was het katholieken verboden de Bijbel te lezen. Bij de Hindoes konden slechts de pandits lezen zodat slechts zij de mensen konden vertellen wat de Heer had geboden. Zo waren ze in staat om de volgelingen de klassenverschillen te laten aanvaarden.Als door God verordonneerd. Vroeger luidde het: Wij Beatrix bij de gratie Gods koningin der Nederlanden etc. Tijdens de Boni-oorlogen zei de gouverneur van Frans Guyana tijdens een bezoek aan ons land: “Jullie moeten priesters laten halen om de mensen over te halen om zich te schikken in hun lot. “Wij kunnen ons een voorstelling vormen wat het gevolg is als de invloed van de clerus afneemt. Dan krijgen kreten als all men were created equal,  gelijkheid, volkssoevereiniteit e.d. de overhand. Dan krijgen wij steeds minder aanvaarding van gezag. Dan vervagen normen en waarden. In Suriname had dit een extra dimensie. De Europese clerus verdween. Het gezag verdween. De president zegt dat hij een contract gesloten heeft met het volk. Bij het volk berust het hoogste gezag, staat in onze grondwet. Lieden met een totale afwezigheid van intellectuele gaven menen daardoor minister of zelfs president te kunnen spelen. All men were created equal. Onbetekenende mensen kregen het voor het zeggen. Mensen begonnen te redeneren over zaken waar ze totaal geen verstand van hadden. Het respect voor lieden met kennis van zaken verdween. We kregen een parlement zonder waardigheid waar parlementariërs vuistgevechten met elkaar leveren en vaak door de politie uit de vergaderzaal moeten worden verwijderd wegens onwelvoeglijk taalgebruik. Geleerden werden en worden geestelijk gelyncht. Er is geen belangstelling voor wetenschap of voor geleerden. Parastatale instellingen worden volgepropt met ongeletterde commissarissen die geen enkele positieve bijdrage kunnen leveren tot het bedrijfsresultaat. Mensen zonder netwerken of breeding (het vermogen zich op voet van gelijkheid te bewegen in kringen die er toe doen) worden aangewezen om in het buitenland bedrijven aan te trekken. Oud-ministers met veel expertise worden thuis gelaten om duimen te draaien. Hun plaatsen worden ingenomen door ongeletterden zonder ervaring. De instellingen voor hoger onderwijs barsten van de studenten. Zij gaan daar niet heen om wetenschap op te doen maar een diploma te verwerven dat in staat moet stellen een mooie job in de wacht te slepen. Ze lezen niets buiten de vereiste stof om. Boeken in vreemde talen bestuderen is taboe. Lezingen bijwonen ter vergroting van de breeding is er ook niet bij. Hun toegevoegde waarde voor de vooruitgang is daardoor met diploma en al vrijwel nihil. Zij voldoen niet aan de eisen van een moderne industriële samenleving. Dit alles vanwege het feit dat all men were created equal.

Tempelbezoekster in Bangkok. Foto © Michiel van Kempen

Inventarisatie

Laten wij alvorens het betoog voort te zetten overgaan tot een korte inventarisatie anders zullen wij door de vele bomen het bos uit het oog verliezen. Ik heb hoop ik u ervan weten te overtuigen dat wat wij in ons land meemaken niet uniek is voor dit land. Het is niet iets van Suriname alleen of van deze tijd. Het is van alle landen en van alle tijden. Het begon al met de schepping. De Bijbel vertelt ons dat Kaïn zijn broer Abel doodsloeg. De Rig Veda’s vertellen ons over de strijd tussen deva’s en devi’s met demonen etc. We krijgen te horen dat er een constante strijd gaande is tussen engelen en de duivel. Sommige wetenschappers zeggen dat een onzichtbare hand dit alles veroorzaakt. Anderen zien dat als groeistuipen. Groei naar een betere wereld. Landen komen op en landen gaan ten onder. Wat wij aan het doen zijn om de vele crises aan te pakken is kurieren am Symptom. Je hebt nauwelijks een aangepakt of de andere doemt op. We moeten ons daarbij neerleggen. Het komt eens wel goed. Zoals de kosmos eens chaos was en daarna tot een bewegende rust kwam waarbij de aarde in een vast ritme elke 24 uur om zijn eigen as draait en elk jaar om de zon zo zal de menselijke samenleving eens tot rust komen, luidt de redenering. Dat alles dank zij een onzichtbare hand. 

Het elitarisme

Er is een groep wetenschappers waartoe ik mezelf reken die zich daar niet bij willen neerleggen maar menen richting aan de ontwikkelingen te kunnen geven.  Ze menen met hun stelsel de samenleving in rustiger vaarwater te doen terechtkomen, door een beroep te doen op de ratio. Het logisch verstand van de mensen. Door hen te wijzen op wat goed voor hen is zonder een plaats in het hiernamaals bij goed gedrag in het vooruitzicht te stellen. Sinds de verschijning in 1935 van het boek van de Italiaanse econoom Vilfredo Pareto getiteld: Mind & Society, is het inzicht verdiept in de rol die de elite kan en moet spelen bij de vormgeving aan de samenleving. “Alle samenlevingen die vooruit zijn gekomen,” betoogt hij, als vertrekpunt, “hebben dit kunnen bewerkstellingen dank zij een bekwame elite.” Pareto benadrukte de psychologische en intellectuele superioriteit van de elite. Hoe dat komt, hoe men elite werd,  liet hij in het midden. Hij verdeelde de wereld in een ruling class en a class that is ruled. Hij onderscheidde twee soorten elite: the governing elite en the non governing elite. Hij verzette zich tegen het kastenstelsel waar iemands plaats in de samenleving wordt bepaald door zijn geboorte omdat dit uiteindelijk leidt tot steriliteit. Je hebt hooggeboren mensen die volstrekte idioten zijn. En laaggeborenen die genieën blijken te zijn. Hij verzet zich tegen egalitaire samenlevingsvormen, de totale afwezigheid van klassen omdat die ook steriel zijn. Dat kunnen wij zien aan de indianen in het binnenland waar de mensen aan elkaar gelijk zijn, maar niets tot stand komt. Hij pleit voor een dusdanige maatschappijvorm waarbij mensen uit de lagere klassen door puur talent kunnen doordringen tot de hogere klassen. De Verenigde Staten vormen hiervan een voorbeeld. Dat land is vooruit gekomen door de nadruk die daar wordt gelegd op kwaliteit en de mogelijkheid die mensen hebben om naar boven te schieten ondanks de afkomst. Barack Obama vormt hiervan de belichaming. Uit de ideeën van Pareto kwam een beweging voort die wordt aangeduid als elitarisme. “Elitarisme,” zo zegt de encyclopedie van Wikipedia “is de opvatting dat elite binnen een groep de meeste inspraak moet hebben in die zaken waarin zij het meest serieus wordt genomen en dat alleen deze elite geschikt is om te regeren.”

NRC

Breeding

Uitgaande van deze theorie schreef ik bij gelegenheid van 25 jaar onafhankelijkheid van ons land, op verzoek van het toonaangevende blad NRC een artikel waarin ik de afwezigheid van elite als oorzaak aanwees van al die problemen waarmede wij in dit land te kampen hebben. “Naar de Amerika’s,” zei ik,  “gingen behalve mensen van lage komaf ook mensen uit de betere standen. Het zijn de nakomelingen van deze mensen die in die landen de baton konden overnemen. Dat was bij ons niet het geval. Elite kwam niet naar ons land…”  Ik werd als oerconservatief bestempeld omdat ik er ervan uit ging dat alleen mensen uit hogere standen in staat zouden zijn om een land vooruit te brengen of te besturen. (Tussen haakjes in het buitenland waar men blijkbaar niets te doen heeft, wordt altijd veel aandacht besteed aan de meningen van schrijvers en essayisten.  Mijn oud-collega professor van Philips zei me eens: je moet zo nu en dan met iets stoms komen, dan zul je zien hoeveel mensen die verlegen zitten om topics dat als uitgangspunt zullen gebruiken om hun meningen de wereld in te sturen. In het buitenland zijn hoogleraren namelijk verplicht om te publiceren; publish or perish luidt de kreet.) Dus van alle kanten werd ik uitgekreten. Zelfs op universiteiten werd aandacht besteed aan mijn mening. Ik wil mijn standpunt verduidelijken. Wie en wie worden gerekend tot de elite en hoe wordt iemand elite. De term elite komt van het Latijnse eligere = uitkiezen). Dat is een kleine groep in een maatschappij met buitengewone kwalificaties of privileges die op een bepaald vlak de hoogste positie in de samenleving innemen. Hiertoe worden gerekend. In de eerste plaats staatshoofden,  ministers en parlementariërs  alsmede de directeuren van ministeriële departementen. Ze komen voort uit de politiek. Ze zorgen voor het welzijn van de burgers. Men spreekt van bestuurlijke elite. In de tweede plaats hoogleraren, artsen, rechters, advocaten, architecten, religieuze voorgangers e.d. Ze zorgen voor het geestelijke en lichamelijke welzijn van de burgers. Men spreekt van intellectuele elite. Men gaat hiertoe behoren na een langdurige studie. In de derde plaats  de managers van grote bedrijven. Ze zorgen voor de werkgelegenheid en de welvaart van een land. Ze komen op die plek na innovatieve en creatieve arbeid en vaak door geboorte. Men spreekt van economische elite. Tenslotte de renteniers en grootgrondbezitters. Ze zorgen voor de financiële smeermiddelen van een land. Ze komen er door spaarzaamheid of door geboorte. Men spreekt van vermogende elite.

De VOS, Paramaribo. Foto © Michiel van Kempen

Levensstijl

Een aspect van de elite dat zich buiten ons gezichtsveld voltrekt, waarvan wij ons niet bewust zijn is niet alleen dat zij meer geld hebben en meer macht hebben maar dat zij een andere levensstijl hebben. Daarvan werd ik mij bewust toen ik bij terugkeer in 1974 in Nederland namens de toenmalige minister van Onderwijs de opdracht kreeg om de toenemende onrust op de universiteiten en middelbare scholen te onderzoeken. Bij een onderzoek van de achtergronden van de studenten bleek, dat wij mensen in twee afzonderlijke werelden leven. Kledij, taalgebruik, eetgewoonten, tafelmanieren, gespreksonderwerpen, leesgewoonten, culturele beleving, redeneertrant etc.etc. van de studenten uit elite-ouders bleken sterk af te wijken van de studenten uit de zogenaamde arbeidersklasse. Noem het bovenlaag en onderlaag. De bovenlaag in het buitenland leeft vaak in aparte afgebakende woongemeenschappen met eigen clubs en scholen en met weinig sociaal verkeer met mensen uit de onderlaag  (in Nederland Wassenaar, Rotterdam-Hillegersberg, Amsterdam-Rivierenbuurt etc.). In de bovenlaag loopt men rond in colbert, das, rokkostuum en smoking. In de onderlaag in overall. In de onderlaag eet men met vork of lepel alleen, in de bovenlaag met vork en mes. In de onderlaag eet men zelden buitenshuis. In de bovenlaag is dit heel gewoon. In de onderlaag gaat men naar de film. In de bovenlaag  naar concert, opera of toneel. In de onderlaag krijgen de kinderen nauwelijks muziekonderwijs. In de bovenlaag leren de kinderen viool en piano spelen. In de onderlaag gaat men helemaal niet of in het eigen land met vakantie. In de bovenlaag gaat men veelal met de kinderen naar het buitenland. In de onderlaag leest men geen boeken, kranten of tijdschriften. In de bovenlaag doet men dat wel. In de onderlaag beperkt de conversatie in huis zich tot gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden op de werkvloer of over andere mensen. In de bovenlaag wordt gesproken over politiek, belastingen, de beurs, boeken, muziek e.d. In de onderlaag doet men aan voetballen. In de bovenlaag aan tennis, golf, roeien of paardrijden. In de onderlaag doet men aan canasta of bingo. In de bovenlaag aan bridge of schaak. In de onderlaag spreekt men over volkszangers. In de bovenlaag over Mozart en Brahms. De leefstijl van de bovenlaag wordt vaak aangeduid als breeding. Wat is het belang van deze constatering? De elite is vaak bepalend voor de idiosyncrasieën in de samenleving vanwege haar positie als rolmodel. Waardeoordelen, hebbelijk- en onhebbelijkheden, eigenaardigheden, normen, gedrag en omgangsvormen, de etiquette, en de esthetiek (kunstgevoel; gevoel voor schoonheid). etc. kortom de idiosyncrasieën in een land worden gevormd door de opvoeding binnen het gezin, interactie met anderen, opvoeding op school en door de kerk maar vooral door imitatie van rolmodellen. Het begrip rolmodel wordt door de Nederlandse encyclopedie omschreven als  een persoon of een type persoon of persoonlijkheid, die een voorbeeldfunctie vervult voor een bepaalde groep mensen. De welvaart, het welzijn, en de beschaving in een land zijn dus alle afhankelijk van de kwaliteit van de elite in dat land. Suriname is uniek in dier voege dat in tegenstelling tot de situatie in andere landen  de elite  geen positieve invloed heeft  op onze omgangsvormen. De mensen die in ons land tot elite worden gerekend, hebben niet de allures en de leefstijl die daarbij horen. Die beschikt over breeding zogezegd. Die leeft volgens de regel noblesse oblige.  Het is de straat die onze omgangsvormen bepaalt. De voorbeelden ter illustratie liggen er voor het oprapen. We merken dat aan de debatten in het parlement. Die worden gekenmerkt door weinig beschaving, weinig wederzijds respect, weinig wellevendheid. Kortom door slechte manieren  en zonder  waardigheid. waar parlementariërs vuistgevechten met elkaar leveren en vaak door de politie uit de vergaderzaal moeten worden verwijderd wegens onwelvoeglijk taalgebruik [al gezegd]. Dit alles werkt door op de bevolking.  De bevolking krijgt niet te horen hoe het wel hoort.  De enige concessie aan goede manieren is de kleding. De parlementariërs zijn goed gekleed, dat wel. Waarschijnlijk om te voldoen aan het gezegde: kleren maken de man. Maar ik heb een ander motto voor hen namelijk het  embleem van de universiteit van Oxford: Manners maketh the man. We merken dat aan een verwaarloosde hoofdstad met opengebroken straten, krotwoningen, met onkruid overwoekerde percelen, ongeverfde gevels, slechte trottoirs, slecht geklede mensen aan wie niemand aanstoot neemt. We merken dat aan de afwezigheid van respect voor lieden met kennis van zaken. De radio en t.v. stations, waarvan mag worden aangenomen dat zij eigendom zijn van de economische elite, zien het niet als hun taak om opvoedend te werken. Boekbesprekingen zullen nimmer in programma’s worden opgenomen. Dagelijks worden we stukgegooid met Bollywoodfilms etc. Er is een gebrek aan leestraditie over de hele linie. De elitemensen zijn niet in staat een filosofisch gesprek te houden maar spreken constant over politiek. Niet over de filosofische achtergronden daarvan, maar over Bouta takkie, Vene takkie, Sardjoe takkie etc.

De Gouden Boeddha in Bangkok, Thailand. Foto © Michiel van Kempen

Brahmaan

Lang terug zei ik in een televisie-uitzending het volgende: we kunnen aan het gedrag van de parlementariërs duidelijk zien dat ze afkomstig zijn van tjamaars en prasoso sma. Ik kreeg de wind van voren. Men had mijn woorden verdraaid alsof alle Hindoestanen tjamaars zouden zijn. Marco Polo zei eens: de meest hoogstaande mensen die ik ben tegengekomen zijn brahmanen. Uit hun kleding, hun gedrag en hun uitstraling zie je direct dat het gentlemen zijn. Je kunt een brahmaan herkennen aan zijn uitstraling. Men zegt noblesse oblige. Het feit dat men edelman is dwingt tot een bepaald gedrag. Maar ook iemand die geen geboren edelman is kan het gedrag van een edelman uitstralen. Evenzo: aan het gedrag van een mens kan je zien dat hij een tjamaar of een prasoso sma is. In Nederland zegt men: iemand uit de achterbuurten. In Amerika zegt men: he has no class.

Slotbeschouwing

In verband met de mij toegemeten tijd moet ik afronden. De mensheid wordt geteisterd door rampen. Natuurrampen en maatschappelijke rampen. Tsunami’s, overstromingen, extreme droogte, extreme regenval, stormen, orkanen, wervelwinden, aardbevingen, vulkaanuitbarstingen,  ziekten en epidemieën. We kunnen weinig tegen ze doen. We kunnen dijken opwerpen, onze gebouwen versterken en hopen dat we het overleven. We houden ze beheersbaar wanneer ze op ons afkomen met zandzakken e.d. De heilige boeken zeggen dat ze op ons worden afgestuurd doordat wij zondigen tegen de geboden van God die onder allerlei namen voorkomt. De religieuze leiders vertellen ons wat die geboden en verboden zijn. Ze vertellen ons dat wij als beloning  in het hiernamaals goed zullen toeven als we ons aan die verboden en geboden houden. We hebben maatschappelijke rampen, hooligans, werkloosheid, oorlogen, revoluties, stakingen, bankencrises etc. Waarom? Marx en de zijnen zeggen doordat de ene mens de ander uitbuit. Daar weinigen meer geloven in wat de religieuze leiders, de maulvi’s, de dominees, de priesters en de pandits ons vertellen over het houden aan geboden en verboden, verdwijnt ons houvast en komen we in een maalstroom terecht. Er zijn geen mensen meer die ons vaste leefregels geven. We raken op drift. Het is niet iets van nu of van een land maar van altijd en overal. Kretologieën krijgen de overhand. All men were created equal. Volkssoevereiniteit. Ik heb u laten zien wat er van terecht komt als het volk het voor het zeggen heeft. Als er als het ware een klassenloze egalitaire maatschappij ontstaat. Er gebeurt niets, zoals bij de Indianen in het binnenland, of de ontevredenheid neemt toe zoals in de voormalige Sovjetunie en andere communistische staten alsmede China omdat aan de behoeften van het volk niet kan worden voldaan en de elite moet weer ter hulp worden geroepen. Het leiderschap kan heilzaam werken maar kan funest zijn vooral als het voortkomt uit het gewone volk. Ik heb u kennis laten maken met het elitarisme. Deze leer zegt: de historie toont aan dat alles wat tot nu toe in de wereld tot stand is gekomen werd bereikt door de elite. Dat zijn mensen met bijzondere gaven. Deze gaven stellen hen in staat om de top te bereiken en leiding te geven aan de samenleving. Zij doen de uitvindingen, ze brengen gebouwen en kastelen voort. Ze zorgen voor uitbreiding van de kennis, en voor het recht. Zij brengen gevoel bij voor de esthetiek, zij beïnvloeden de omgangsvormen en de etiquette. Door een goede uitstraling verbeteren ze de manieren van anderen. Niet een ieder die doordringt tot de elitetop of die tot elite wordt gerekend, is echter in staat om voor die zaken te zorgen of is zich bewust van zijn roeping. Dat er sprake is van roeping blijkt wel hieruit dat men door bijzondere kwaliteiten de top heeft bereikt. Men is uitverkoren. Door wie laat het elitarisme in het midden. In het boek van Pitirim Sorokin De crisis in onze tijd, dat ik aan het begin van de causerie aanhaalde, geeft de schrijver aan het eind enige behartenswaardige adviezen over de wijze waarop de effectiviteit van de elite kan worden bevorderd.
* Ontwikkel het Intellect: lees veel boeken vooral over succesvolle of hoogstaande mensen. Lees boeken over etiquette en leef ernaar. Luister naar klassieke muziek. Beoefen yoga. Wees in harmonie met de natuur. Plant een tuin, ga kamperen, bescherm het milieu. Verminder het belang van geld en materiële dingen in je leven.
* Zet de televisie af en breng meer tijd door met anderen om het gelezene door te geven.
* Wees een positief voorbeeld voor anderen. Zorg voor uitstraling. Leef tenslotte volgens de regel noblesse oblige. Gij hebt talenten niet voor niets meegekregen. Op deze wijze lever je een bijdrage tot een betere wereld. Ik voeg hieraan toe: en niet door constant door te zagen over Bouta takkie etc. Over een paar jaar is Bouta er niet meer en komt een ander. De problemen zullen blijven misschien zelfs vermeerderen. Het is een illusie dat VHP of welke P dan ook de problemen van ons land of welk land dan ook kunnen oplossen. Wijze woorden  Ik heb gezegd en dank u voor uw aandacht.

25 september 2019

Your comment please...

  • RSS
  • Facebook
  • Twitter