Naipaul: leuzen zijn leugens
Geboorten van literatuur 7
In een reeks opstellen, verschenen tussen 1977 en 1982 in de Amigoe, behandelde criticus B. Jos de Roo de geboorte van de Caraïbische literatuur. Caraïbisch Uitzicht herdrukt graag deze reeks, zodat die een tweede leven kan krijgen. Vandaag aandacht voor Jacques Roumain van Haïti.
door B. Jos de Roo
In de laatste twee romans van V.S. Naipaul Guerrillas en A Bend in the River staat de politiek van het geweld centraal. In zijn vroegere werk hield Naipaul zich met andere aspecten van de politiek bezig. The Suffrage of Elvira, The Mimic Men en The Mystic Masseur speelden zich af op het Trinidad van vlak voor en vlak na de onafhankelijkheid. Met een ironiserende pen beschrijft Naipaul in deze werken de imitatiedrang van de nieuwe machthebbers, die wel de uiterlijkheden van de Engelse democratie overnamen, maar niet de geest, waardoor het politieke patronagesysteem ontstond. Kenmerkend voor deze periode van Naipaul is The Suffrage of Elvira, dat het resultaat van een verkiezingscampagne laat zien: de winnaar is de gevangene van zijn kiezers, die echter niets te zeggen zullen krijgen, omdat de gekozene zich niets meer van hen aan zal trekken.
Deze werken zijn Naipaul in de Caribische wereld niet in dank afgenomen. Men verweet hem een neerbuigende westerse visie te hebben, zonder hart voor zijn volk te tonen. Deze kritiek berust op een misverstand, ontstaan uit een al dan niet bewust fout lézen van zijn werken. Naipaul schrijft helemaal niet neerbuigend over mensen. Werken als Miguel Street en vooral het magistrale A House for Mr Biswas stellen het Caribische individu centraal, dat voor zichzelf een plaats op de wereld zoekt. Mr Biswas bij voorbeeld droomt ervan een eigen huis te bezitten, maar de Indiase familie-clan waar hij door huwelijk in terecht komt, probeert hem dat te verhinderen. Pas aan het eind van zijn leven lukt het Mr Biswas een eigen huis te kopen, maar hij blijkt bedrogen uit te komen, omdat het huis bijna onbewoonbaar is. Toch trekt hij er in: zo heeft hij tenminste een eigen dak boven het hoofd.
Noch uit het werk, noch uit de symboliek blijkt enige neerbuigendheid. Mr Biswas stelt de Caribische mens voor, die zich tracht te ontworstelen aan de invloeden van buiten, aan zijn afkomst van Aziatische, Afrikaanse of Europese voorouders met hun verstikkende regels die in een nieuwe omgeving zonder zin zijn. De nieuwe, eigen plaats die de Caribische mens zal vinden, zal anders zijn dan hij denkt, stelt Naipaul, minder glanzend dan ze in schone woorden voorgespiegeld is, maar het zal tenminste een eigen plaats zijn, op voorwaarde dat de mens uitgaat van de eigen integriteit en zich niet meer laat leiden door inhoudsloze en verdraaide leuzen, of door de normen en waarden van de eigen kleine groep.
De critici van Naipaul hebben gelijk inzover ze stellen, dat Naipaul geen hart heeft voor het begrip volk. Volgens Naipaul misbruikt men dit begrip. Het is een alibi om de vrijheid van het individu te beperken; het is een mogelijkheid om te onderdrukken, te profiteren, zinloze eisen te stellen aan mensen. Het begrip ‘volk’ leidt maar al te gauw tot ‘kudde’ en een kudde is een willoze prooi voor een jager, als deze maar gewetenloos genoeg is.
In zijn vroegere werken liet Naipaul zien waartoe ‘de groep’ leidde. In zijn laatste twee romans laat hij zien waartoe ‘het volk’ leidt.
Guerrillas toont hoe mensen, die zeggen in naam van het volk op te treden, in feite hun eigen frustraties willen botvieren. A Bend in the River laat zien, hoe een Afrikaanse leider cynisch alle leuzen (nationalisatie, eigen culturele identiteit, Afrika voor de Afrikanen) gebruikt met maar één doel: zijn eigen macht vergroten. Het resultaat is een volk dat niet vrij is en een land dat afhankelijker van het buitenland is, dan het was.
Naipaul raakt in A Bend in the River de actualiteit meer dan hij ooit gedaan heeft. “The Big Man” uit de roman is gemodelleerd naar Mobutu van Zaïre. Zijn dictatuur is schrikwekkender dan de oude koloniale, omdat hij de leuzen die het volk zouden moeten bevrijden, misbruikt om het te onderdrukken.
A Bend in the River is buitengewoon spannend. De verstikkende post-koloniale atmosfeer met stammenoorlogen, westers ingrijpen via huurlingen, zwarte- en volksmagie, halfzacht derdewerelddenken, slachtingen, tedere liefde, Big Hamburgers in de bush, korjalen op donker water, statusobjecten, onzekerheid, dit alles zorgt ervoor dat je het boek ademloos uitleest.
De boodschap van het boek lijkt niet opwekkend. Afrika gaat terug naar het begin, stelt de ik-figuur, de schijnrevolutie eet haar eigen kinderen op en wat overblijft is een oerwoud, waardoor een rivier stroomt, die slechts tijdelijk een bocht genomen heeft. Toch is Naipaul niet zo volstrekt pessimistisch als het lijkt. Via de ik-figuur geeft hij ook de hoop die hij heeft. Die heeft zich losgemaakt van de vooroordelen van zijn eigen groep en doorziet daardoor ook de leugens van alle leuzen. Nóg is hij een eenling, maar de roman roept op ook zo’n eenling te worden. In laatste instantie behandelt Naipaul in al zijn werken de problematiek van de ontwortelde. De oude, schijnbaar veilige muren van de eigen groep, het eigen ras, het eigen land, de eigen cultuur bieden geen bescherming meer in een wereld waarin groepen, rassen, landen en culturen steeds meer met elkaar te maken krijgen, het zijn hinderpalen geworden voor een leefbare wereld. “Een schipbreukeling zonder vlot”, heeft Naipaul zich eens in een interview genoemd. Maar uit zijn romans blijkt, dat hij wel een reddingsboei heeft: zijn eigen integriteit. A Bend in the River is daardoor een appèl op ieders integriteit. In zijn eerste werken beschreef Naipaul het gebrek daaraan mild ironiserend, in zijn laatste romans laat hij de gruwelijke gevolgen van het gebrek aan integriteit zien. Adembenemend en meeslepend.
[Eerder verschenen in: Amigoe, 25-7-1980.]
RSS
Facebook
Twitter
Een uitstekend idee van Caraibisch Uitzicht om deze opstellen van Jos de Roo te herdrukken. Mooi in de bijdrage over Naipaul vind ik het inzichtgevende onderscheid dat De Roo maakt tussen Naipauls verschuivende focus van ‘groep’ naar ‘volk’. Zo had ik nog niet tegen diens oeuvre (in ieder geval tot 1980) aangekeken. Hoe actueel ook. De spanning tussen ‘groep’ en ‘volk’: als er iets van deze tijd is, dan is het dit wel.