‘Mijn broeder de neger’ (3, slot)
door Fred de Haas
De nederzettingen waar de Marrons leefden hebben eeuwenlang standgehouden en het is duidelijk dat in die gemeenschappen veel van de oude Afrikaanse cultuur bewaard is gebleven.
Een voorbeeld van zo’n Marrongemeenschap in Colombia is El Palenque de San Basilio, 70 kilometer ten zuidoosten van Cartagena, waar men nog steeds het ‘Palenquero’ spreekt, een oude Afro-Spaanse Creoolse taal, die interessante overeenkomsten met het Papiaments heeft en nu langzaam aan het uitsterven is. Zo vind je in het Palenquero woorden als ‘funche’ (zie boven), ‘ñangá’ (= de heupen bewegen; Pap. ‘yanga’; uit een van de Bantoetalen: nyóngà = heup); ‘guarapo (soort brandewijn); Pap. ‘warapa’ = brouwsel, uit kikongo ‘ngwala’ (alcoholische drank) en kikongo ‘mpa’ = vers). Personen die onderzoek hebben gedaan naar Afrikaanse woorden in het Palenquero zijn onder anderen Armin Schwegler (El Palenque de San Basilio, 1994, Papiá 3, 6-30) en Antoine J. Maduro (Palenkero i Papiamentu, 1987, uitgegeven in eigen beheer).
Om Afrikanen en hun afstammelingen aan te duiden en van elkaar te onderscheiden hebben de Europeanen hen in de loop van de geschiedenis vele namen gegeven, de ene nog discriminerender dan de andere.
Loro, negro, moreno, prieto, trigueño, mulato…
De aanduiding die – eeuwen geleden – werd gebruikt voor het kind van een blanke en een zwarte was ‘loro’ (vroeger ‘lora’). ‘Loro’ gaf in het Spaans de diepgroene kleur van het blad van de laurier aan. Met deze term duidt met nog steeds een papegaai aan die in het Nederlands wel liefkozend wordt toegesproken met ‘lorre, lorre, lorre…’. Het woord ‘loro’ kwam al voor in een document uit 1475 waarin de Spaanse Katholieke Koningen de Afrikaan Juan de Valladolid benoemden tot ‘Mayoral, Juez de todos los Negros y Loros, libres o captivos’ (Opziener, Rechtspreker van alle Negers en Mulatten, vrijen of onvrijen).De termen ‘loro’ en ‘mulato’ werden in de koloniën aanvankelijk naast elkaar gebruikt. Met ‘mulato’ duidde men vroeger de afstammeling van een blanke en een ‘Moor’ (iemand met Arabisch bloed) aan. We moeten bij ‘mulato’ denken aan de kruising van een ezel en een paard: een muilezel (Spaans: mula). Een ‘mulat’ of ‘mulattin’ was dus duidelijk een mislukt product. De benaming ‘loro’, die op zich wel elegant was, zou in de koloniën al spoedig vervangen worden door de term ‘mulato’ (vroeger mulata). Men duidde een Afrikaan ook wel aan met ‘moreno’, een woord dat afstamt van het Latijnse ‘Maurinus’ (= ‘Moor’, Noord-Afrikaan). De uitdrukking ‘trabajar como un moro’ (werken als een Moor c.q. paard) bestaat nog steeds. De Portugezen hebben er zelfs een werkwoord van gemaakt: ‘mourejar’ (werken als een Moor c.q. zich uit de naad werken).
De aanduiding ‘moreno’ voor ‘zwarte Afrikaan’, afgeleid van ‘moro’, werd als onprettig ervaren, in tegenstelling tot de term ‘prieto’ (Papiaments ‘pretu’) dat als neutraler werd beschouwd. In Zuid-Amerika hoor je vaak het eufemistische ‘trigueño’ dat refereert aan de kleur van het graan (Spaans: trigo) en hetzelfde betekent als ‘mulato’, maar dat veeleer als een compliment wordt ervaren.
Het woord ‘negro’ (neger) is, hoewel in het begin een gewone aanduiding voor ‘zwarte Afrikaan’ hoe langer hoe ongunstiger gaan klinken. De verkleinwoorden ‘negrito’ en ‘negrita’ worden echter heel vaak in affectieve zin gebruikt. Hoe dan ook, ‘negro’ is sinds onheuglijke tijden een discriminerend woord. In alle landen van het Caribisch gebied en Latijns-Amerika.
In Brazilië bestaat in de volksliteratuur het volgende oude rijmpje:O branco come na sala
O cabôclo no corredor
O mulato na cozinha
O negro no cagador
Vertaling:
Een blanke eet in de salon
Mestiezen in de gang daarvóór
Mulatten naast de koekenpan
En negers waar je kakken kan.
Zo dacht men er – vrij vertaald – dus over in Brazilië.
‘We verhuren niet aan negers’
In Nederland vond men in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw de term ‘neger’ nog niet zo discriminerend. Een klein voorbeeld. Miljoenen kinderen hebben leren lezen met de methode van frater Caesarius, iemand die grote verdienste heeft gehad voor het onderwijs. In 1960 konden ze het volgende fragment lezen in zijn methode Zó leren lezen (boekje 10, bladzijde 2) :
‘[…] De Pater is al op de boot. Hij zwaait naar zijn vader en moeder. Daag, roept de Pater. Tot ziens over een paar jaar. Toet! Toet! blaast de fluit. O wat maakt dat ding een herrie. De Pater zwaait maar weer, want wat hij roept, hoort toch niemand. De Pater gaat naar de negers. In dat land wonen veel mensen die God nog niet kennen. Hij gaat naar Afrika.’
Zo zat dat dus. Maar de onvolprezen Fraters van Tilburg (lees hun Antilliaanse geschiedenis in het boek De fraters van Zwijsen (zie boven) door de voormalige, bijzonder bij zijn leerlingen betrokken rector van het Radulphus College te Curaçao, frater Anton van Oirschot -voor oud-leerlingen ‘Toonchi Lip’, die ook leuke tekeningen voor het boek maakte – gingen snel met hun tijd mee, want in 1963 maakten ze een neutrale versie onder de titel Veilig leren lezen. In die versie waren de Pater, de negers, God en Afrika ineens verdwenen. Dat zou commercieel gezien zeer verstandig blijken want in de jaren 80 werd de methode Veilig leren lezen door 90 procent van de Nederlandse basisscholen gebruikt (Zie Cordula Rooijendijk, ‘Grootvader Piepestok’, een geschiedenis van Nederlandse schoolmeesters, uitgeverij Atlas, Amsterdam, 2010, bldz. 214/15).
In de jaren 60 sprak een Nederlandse hospita nog de volgende memorabele woorden tegen een Curaçaose student die een kamer zocht in Utrecht: ‘We verhuren niet aan negers!’ Hoe had ze ook kunnen voorzien dat deze onbeminde student later een Gevolmachtigde minister zou worden op het – voormalige – Antillenhuis in Den Haag?
In de Dikke Van Dale wordt de ‘neger’ in de uitgave van 1999 nog als een ongunstig persoon omschreven, maar in de up-to-date Van Dale Online heeft men zich beperkt tot de volgende definitie van ‘neger’:
‘neger (tegenwoordig meestal ‘zwarte’) 1. lid van een van de zwarte rassen uit Afrika 2. afstammeling van de negerslaven in Amerika’.
We gaan vooruit… Ik wist trouwens niet dat je ‘lid’ van een ras kon zijn.
Discriminerende spreekwoorden en gezegdes bij de Antilliaanse buren
Het is erg leerzaam om de algemene en specifiek Colombiaanse en Spaans-Caribische gezegdes en spreekwoorden te bekijken die een ongunstig oordeel over Afrikanen inhouden. Ik zal een paar voorbeelden hiervan geven.
In plaats van ‘trabajar como un moro’ kent men in Zuid-Amerika ook de uitdrukking ‘trabajar como un negro’ (werken als een paard/neger), wat dezelfde gevoelswaarde heeft en wijst op de uitbuiting van de Afrikaan in de slaventijd. Ook werd de Afrikaan in het Caribisch gebied enige intelligentie ontzegd: ‘el negro piensa solamente los viernes’ (een neger denkt alleen op vrijdag), ‘el mulato no calcula y el negro no tiene seso’ (de mulat kan niet rekenen en de neger kan niet denken). Ook wordt er in bepaalde uitdrukkingen flink de spot gedreven met Afrikanen. Zo noemde men in Cuba een ‘neger’ die deftige woorden gebruikte en schoolmeesterachtig overkwam een ‘negro catedrático’ (een negerprofessor) en een ‘zwarte’ die dacht dat ie op gelijke voet stond met een blanke een ‘negro parejero’ (een ‘op-gelijke-voet- neger’; Spaans ‘parejo’ = gelijk).
‘Rasverbetering’ als vlucht naar voren
Het tragische van dit alles is dat de Afrikanen zichzelf ook als minderwaardig begonnen te ervaren en zelfs het woord ‘negro’ als scheldwoord tegen elkáár gingen gebruiken. Ik vergeet nooit dat ik bij het Waaigat (Curaçao) twee Afro-Curaçaoënaars elkaar heb horen uitmaken voor ‘neger stinki’ (vuile neger).
De Afrikanen kregen van jongs af aan het idee mee dat hun kleur niet deugde en dat er om sociale en materiële vooruitgang te boeken niets anders op zat dan zo gauw mogelijk te proberen witter te worden door met blanken seksuele betrekkingen aan te knopen. Men noemde dat ‘afinar’ of ‘mejorar la raza’ (het ras verbeteren). Op de Antillen heette dat ‘drecha rasa’ wat op hetzelfde neerkomt. De Afrikaan was om diezelfde reden niet tevreden met zijn/haar uiterlijk. Kroeshaar heette op de Antillen dan ook ‘kabei malu’ (slecht haar) en om dat te verhelpen kon je het haar ‘strijken’ (strika kabei).
Men weet over het algemeen van elkaar ook precies wie er ‘zuiver’ is en wie niet. Op Puerto Rico heb je de uitdrukking ‘tener su rajita de negro’ (een streepje zwart door je heen hebben lopen). Er zijn maar weinig gezegdes te vinden die de blanke in een kwaad daglicht stellen. Als we al zo’n uitdrukking tegenkomen komt het meestal neer op schelden: ‘Makamba stinki’ (vuile Hollander) is niet ongebruikelijk op Curaçao, evenmin als ‘Negro sucio’ (vuile neger) in het Spaans-Caribisch gebied. En in het Palenquero (het Afro-Spaans uit El Palenque de San Basilio in Colombia) zegt men: ‘Cumé cu colorao y lupé plato in flende’ (eet met een blanke en sla de borden stuk op zijn kop). Voor de liefhebber voeg ik hier de Spaanse woorden toe waarvan de zin in het Palenquero zou kunnen zijn afgeleid: ‘Comer con un colorado y romperle los platos en la frente’. Je zou denken dat ‘colorado’ op een ‘kleurling’ slaat, maar het duidt zeer waarschijnlijk de rode kleur aan die de blanken kregen als ze teveel in de zon hadden gelopen.
Ik hoop er enigszins in te zijn geslaagd u een idee te geven van de beeldvorming rond de Afrikaan sinds de vroegste tijden. Het gaat om een beeldvorming die zich tot op heden op duidelijke wijze in taal manifesteert. Ik ben in dit artikel niet ingegaan op de lotgenoot bij uitstek van de ‘neger’, een lotgenoot die op de Antillen is verdwenen (behalve in plaatsnamen als Bushiribana, Guadarikiri, Pos di Indjan, Sabana di Indjan etc.) maar in landen van Zuid-Amerika nog duidelijk aanwezig is: de Indiaan.
Hoe men in bepaalde streken van Colombia over Indianen (en vrouwen!) denkt moge in het volgende gezegde naar voren komen: ‘Indio, mula y mujer, si no te la han hecho te la van a hacer’ (Indianen, muilezels en vrouwen, als ze je nog geen streek hebben geleverd dan flikken ze je de volgende keer wel een kunstje).
De mensheid heeft nog veel te leren.
RSS
Facebook
Twitter
