blog | werkgroep caraïbische letteren

Luis H. Daal su afan pa periodismo papiamentu na nivel

pa Jeroen Heuvel

Laga mi kuminsá afirmá ku Luis H. Daal a skirbi e tomo di poesia na Papiamentu di mas spiritual ku tin: Sinfonia di Speransa. Luis Daal tabata mazòn. Pero, mi no ta bai papia di Daal su poesia, sino mi ta bai buska kontesta riba tres pregunta. Kiko tabata e atrakshon di periodismo pa Luis Daal, di kon na 1950 el a bai Spaña i si tin mas informashon di e kurso ku e ker a bin ofresé periodista aki na Kòrsou Talbes e editor Luis Daal tambe tabata spiritual? Ya ku na mi saber ainda no ta eksistí un estudio tokante e tópiko akí, mester konsiderá mi trabou komo un komienso di, òf mihó bisá pa investigashon mas profundo. Awor ku e herensha skirbí di Daal a yega Kòrsou, tal estudio ta bira posibel. Pa mi presentashon, mi a konsultá archivo di Museo Mongui Maduro. I mi ta agradesidu na remarke i komentario di spesífikamente Henry Habibe i Lucille Berry Haseth.

Luis Henrique Plácido Daal a nase dia 5 di òktober 1919 (un aña despues di Promé Guera Mundial) na Otrobanda, Kòrsou. Ya na edat di tiner el a kuminsá desaroyá komo outor. Un revista mensual na Hulanda (Voortgang) a publiká su promé artíkulo na 1936. Luis, kariñosamente yamá Yei, tabatin 16 òf 17 aña di edat. Despues e ta skirbi pa tur korant aki na Kòrsou, tantu na Papiamentu komo na Spañó i Hulandes. El a konsiderá periodismo su vokashon. (La Union 12 di novèmber 1964).

Amigoe (28 di yanüari 1964, anónimo, kisas ta Pierre Lauffer a skirbi e artíkulo akí) a yam’é un periodista multifasétiko, pasobra el a skirbi relato deportivo, krónika lokal, ensayo kultural, deskripshon di biahe i editorial. Anto no pa korant so, sino pa radio tambe. Ta Daal a kuminsá ku komentario deportivo na un base regular, na Curom, durante di Dos Guera Mundial (1942/1943). Ademas el a skirbi pa diferente korant i revista fo’i tera. Na edat di 25 aña e tabata redaktor deportivo di La Prensa, dos aña despues el a bira redaktor hefe (Luis Daal a introdusí e kustumber di saka un página – un bes pa siman – na Papiamentu den e diario akí ku tabata sali na Spañó) i e tabata alabes direktor di Tipografia Electrica kaminda a imprimí La Prensa i por ehèmpel Beurs- en Nieuwsberichten (Beurs, 4 di òktober 1989). Banda di tur esaki e tabata representante di United Press na Kòrsou. 

Anto ora e kabayero akí tabatin 30 aña di edat, el a disidí ku ta bon pa e bai amplia su horizonte.

Luis Daal

Foto: Fundashon Pierre Lauffer

“Mi baimentu di Spaña tabata pa motibu di periodismo; m’a bai na aña 1950 pa mi bai sigui un kurso na ‘Escuela Oficial de Periodismo’ na Madrit. Tabata un kurso spesial pa profeshonal, pa hende ku a traha i ta traha den e ramo aki kaba. Un kurso intensivo di un aña. Tabata den tempu ku m’a kibra ku La Prensa. Un korant ku m’a yuda pone riba pia atrobe i di kua den e tempu ei mi tabata redaktor-hefe i direktor.” Asina Luis Daal a bisa den un entrevista ku León Weeber ku a sali den Plataforma (aña 1, # 2, na òktober 1984, p 20).

Dikon Madrit? Ami ta pensa mesoraribaFranco ku a bira diktador na 1939. Mi ta niwskir pa sa kiko Daal, komo periodista tabata pensa di Franco. Mi no a haña nada di Daal su opinion tokante esaki. E skol tabata faboresé diktadura. Ta un sierto Juan Aparicio López a lanta e Escuela Oficial de Periodismo na 1941 (Wikipedia (http://es.wikipedia.org/wiki/Juan_Aparicio_López). E tabata un figura klave den reorganisashon di prensa di diktadura anto el a imponé regla di sensura i normanan ideológiko rígido na su skol.

Ounke nos no sa kiko Daal tabata pensa di Franco i su diktadura, nos sa sí kiko Daal tabata haña di periodismo na Kòrsou. Na luna di mart 1951, Daal ta publiká un artíkulo den un revista di Repúblika Dominikana, Surcos (año VI, marzo, 1951, número 16, edición especial dedicada a Curazao, Aruba y Bonaire, p 23-25), titulá “El periodismo en Curazao se encauza por nuevas rutas”, ku e suptítulo “Cómo los periodistas jóvenes miramos el futuro del periodismo en ésta”. 

Den esaki e no ke duna un análisis profundo di periodismo na Kòrsou, sino, mi ta sita: 

‘Aspiro meramente hacer del dominio de la gente de habla hispana el curso que el periodismo, aquel latido innegable de los pueblos civilizados, ha tomado durante los últimos años, señalando, de paso, las faltas y errores de que, a mi modo de ver, aún adolece.’ (24)

‘Aquel latido innegable de los pueblos civilizados’ e ta skirbi. Ritmo di kurason indiskutibel di pueblo sivilisá, asina Daal ta definí periodismo. Tin reportero den sala? Ta kon boso ta haña e definishon akí? Un tiki mas aleu Daal ta duna reportero un konseho:

‘A aquellos curazoleños quienes, como yo, militan o piensan militar en las filas del periodismo, quiero dar, (…) este consejo que me sale del corazón patriótico.’ (25)

Hm, den mi bista esaki ta resoná probablemente retórika di e skol na Madrit, pero den mi investigashon mi no ke kalifiká Daal su manera di ekspresá, si e ta pomposo òf literario, ku metáfora shèrtá; aki mi ke trata kontenido, e konseho mes di Daal.

‘Somos, por mas que lo queremos desconocer los guardianes de nuestro hermano y por tanto responsable por que haya luchadores mañana que puedan continuar la lid en pos de la felicidad material y el bienestar espiritual (! JH) de esta comunidad, porque tenemos que recordar siempre que nuestro periodismo no es tan solo una profesión (poco lucrativa, por cierto) sino, antes bien, es una sagrada misión que ha de redundar en el beneficio de nuestro pueblo en particular (…).’ (25)

P’e periodismo ta un mishon sagrado i un lucha pa bienestar spiritual. Ounke esaki por kondusí na un kontesta positivo di mi pregunta na komienso, mi ta konstatá un diferensha den e poeta spiritual i e periodista spiritual. E diferensha ta sintá den boluntat. Poeta Daal kabalmente ta siña modestia for di sla di bida i ta rekonosé su lugá respekto di Kreador. Luis Daal a skohe pa esaki di su boluntat liber. Pero periodista Daal ke mete ku boluntat di su lesadónan, den e afan pa su kousa kisas lubidando regla práktiko di gremio spiritual pa respetá boluntat i eskoho di otro hende. Bo no por fòrsa lesadó di korant di pensa i ta manera abo. E ta liber pa skohe. Loke sí por hasi ta ofresé lesadó artíkulo na nivel i purba di ta un ehèmpel. Anto Daal ta ofresé masha hopi artíkulo na nivel.

Por ehèmpel ‘Hacia un rearme espiritual en nuestro país. Si yo fuera editorialista…’, Daal ta skirbi den La Prensa di 15 di yüli 1959, ku ta 9 aña despues ku el a kibra ku e diario akí, na Spañó. E ta trata dekadensia di norma i balor. 

‘Nuestro trato social se basa demasiado en unos valores puramente materiales. En cambio, los eternos como el Amor (ku kapital, JH), la amistad, la caridad, la rectitud, la fidelidad a uno mismo, a los compañeros y a la palabra empeñada, el honor, el deber, se van cotizando cada vez menos en la alegre bolsa del diario vivir en las Antillas Neerlandesas.” 

Nos ta duna material mas balor ku birtut. Amor, amistat, fieldat na bo palabra duná, tur esaki mas i mas ta bai perdiendo balor. E solushon ku e ta trese dilanti ta lei. ‘La Ley (ku kapital JH) es la Ley y nos impone una responsabilidad personal de la cual deriva otra colectiva.’ 

Palabra noble, pero nos komunidat a eksperensiá sufisiente kaso kaminda lei no tabata hustu, ni stret. Daal su konfiansa den lei kisas ta komprendibel pa un hende disipliná manera e tabata, un kabayero di bèrdè, responsabel, ku gusta regla, preskripshon. Pero e ta lubidá ku Nanzi ta figura prinsipal di alma di nos pueblo.

Otro ehèmpel, den su Karta sin stampia, un rúbrika ku el a kuminsá den La Union (dia 7 di mei 1964). E promé edishon, titulá ‘Un ehempl ku hende por bjen sigui na korsow’, ta kuminsá ku un keho:

‘Tragedia di nos pueblo ta sinta, talbes, den un aktitut opstiná ku ta hopi generalisá den nos hendenan asina ku un hende (…) bisa nos ku tin kos ku nos mester siña ainda… Nos n’ kje tende, ni mira, ku tin un kaminda largu nos dilanti i ku deseo di siña no ta hasi un hende, òf un pueblo, chikí o ménos sino nèt kontrali.’

E ta splika ku na Spaña periodista i lokutor ta haña un preparashon profeshonal serio i ku nan ta komprondé (ai, despensa ku mi no ta bisa ‘komprende’) e nesesidat di esei. Tambe ku pa drenta un skol di periodismo nan mester di hbs òf un formashon similar, i ku na Spaña hopi hende ku ta drenta un skol di periodismo tin un formashon asta universitario tras di lomba. Despues e ta referí na un seminario lingwístiko di Escuela Oficial de Periodismo pa yuda reportero mehorá uso di lenga den nan trabou. Anto Daal ta spera ku na Kòrsou ta sigui e bon ehèmpel akí.

Den La Union di 12 di novèmber 1964 Daal ta duna relato di e inougurashon di e kurso lingwístiko akí den un artíkulo titulá Nunka lo no tin bon periodista di mas.

Den esaki e ta pone e siguiente preguntanan, resumí den mi palabra:

Ki posibilidat tin pa organisá un kurso di periodismo obligatorio pa hende ku ke bira periodista?

Ta posibel organisá un kurso di emergensha pa esnan ku ta periodista kaba?

Lo no ta kumbiniente interesá mucha ku ta kita skol pa periodismo i ofresé nan beka pa bai studia esakí?

E ta kaba su artíkulo ku e deseo o eksigensha ku mandatarionan lo tuma su komentario na pechu, ku hemut na pas, i lo kuminsá tuma paso pa implement’é.

E artíkulo akí a hasi tantu impreshon riba Henry Habibe ku el a disidí di publik’é shete aña despues tambe den su revista kultural antiano Watapana (1972, mei. Aña 4, # 3) na Aruba.

Na 1974 atrobe Luis a papia di tal kurso, durante e konferensha ‘E lenga ’kí di nos’. Konklushon a sali den korant ku tur hende ku ke praktiká e profeshon di periodista ta obligá di sigui un kurso di periodismo i di papiamentu. Anto si nò: prizòn, segun informashon di Lucille. Esaki ta un otro banda di nos kabayero preskriptivo? Òf el a referí na pais kaminda periodista diplomá so por haña empleo? Kon ku bai kon ku bini, prensa aki tabata tur aríbabou.

Na 1984 a organisá un interkambio di opinion ku Luis Daal tokante periodismo na Kòrsou. Sigun Beurs-en Nieuwsberichten di 29 di ougùstùs (1984, p 27) esaki no a resultá den un kombersashon:

‘Het werd geen gesprek maar meer een gevecht waarbij alle aanwezigen Daal, als deskundige bij uitstek, probeerden te gebruiken als kapstok om hun vooringenomen standpunt aan op te hangen. (…) Sommige van de aanwezigen, die zelf niet schrijven, maakten gebruik van de aanwezigheid van zoveel persmensen om eens flink te keer te gaan tegen hetgeen zij zien als fouten van de kranten, de radio en de televisie op Curaçao.’

Sinku aña despues a tuma un otro paso den loke a para bira un kalvario pa yega na organisashon di e kurso deseá. Ora Luis a kumpli 70 aña di edat un S.W.R. (probablemente Siegfried Rigaud, JH) ta skirbi un artíkulo den Beurs-en Nieuwsberichten (dia 4 di òktober 1989) ku tin komo suptítulo Succes in de wereld buiten Curaçao, di kua mi ta sita: 

‘Vele vrienden van “Yein” Daal verblijden zich met het idee dat hij binnenkort weer op Curaçao zal zijn in verband met de opzet van de school voor journalistiek die zijn naam zal dragen. (…) Het feit al dat belangrijke mensen uit deze gemeenschap besloten een stichting in het leven te roepen en deze de naam Fundashon Luis Daal te geven bewijst dat de figuur van de heer Daal in brede kring zeer gewaardeerd wordt. Deze stichting werd opgericht door mevr. May Henriquez en de heren Philip de Jongh en Siegfried Rigaud. Het dagelijks bestuur bestaat uit de heren De Jongh, Elvio Cijntje als ondervoorzitter en de heren Rigaud en Wilfred Rooyer als secretaris en penningmeester. Het is de bedoeling dat deze stichting de heer Luis Daal een dezer dagen naar Curaçao haalt om te werken aan het programma en het lessenschema van de school voor de opleiding van journalisten, zeer in het bijzonder zij die reeds werkzaam zijn (…).’

Un otro pregunta ku mi ta trata den e artíkulo akí ta kiko tabata e motibu na 1950 pa Daal a bai laga Kòrsou? Den Homenahe na Luis H. Daal skirbí pa Guillermo E. Rosario (La Prensa 14 di òktober1989), esaki ta bisa: ‘Kisas, por yama e alehamentu den e promé periodo pa Spaña, komo unu pa nesesidat. Pero, pa nos hopi, e tabata unu di aventura, orientashon, estudio i … desterashon boluntario.’

Wim Rutgers (1996. 370) ta skirbi: ‘Na een conflict om de politieke onafhankelijkheid van zijn krant vertrok Daal in 1950 naar Spanje’. Independensha polítiko? Daal mes a bisa (òktober 1984, Plataforma): 

‘Mi tabata miembro fundador di Partido Demokrátiko ku a keda fundá na aña 1944. Fo’i e tempu ei mi por tabata un di e promé kandidatonan pa Staten si mi a aseptá. Pero mi no a aspirá esei pasobra nunka mi no a ambishoná di ta polítiko. Tin shertu kos ku un hende ta aspirá den su bida i otro ku nò. Mi no ta’a aspirá di bira polítiko. Komprendemi bon: aktividat polítiko ta apsolutamente nesesario i útil pa desaroyo di un pueblo, pa felisidat di un komunidat; esei mi ta rekonosé. Pero mi ke ta útil pa komunidat di un otro manera; mi ker a sirbi e ideanan di e partido sin okupá un puesto o para riba podio. Tabata mi forma di protesta pasobra loke Partido Katóliko e tempu ei tabata hasi, o espesialmente tabata keda sin hasi, tabata indignami. Pa Partido Katóliko tambe mi a yega di traha, sin ta miembro. Manera nan ta bisa na spañó, ‘entre bastidores’ òf na hulandes ‘achter de schermen’. Trabou di sosten moral i intelektual. Mi tabata haña ku e manera ku kos tabata bai no ta e kos pa nos pueblo; mester a bini un kambio: mas aktividat sosial, mas libertat, otro moda di pensa, ku nos mester a sigui. Esei a hasi ku m’a duna apoyo na lantamentu di Partido Demokrátiko; m’a sosten’é sinku aña. Ora mi no tabata di akuerdo ku shertu kos ku tabata pasa na aña 1949, m’a retirami.

Mi no tabata polítiko; mi no tabatin mester – manera nan ta bisa na Kòrsou, di ‘bòltu’. Mi tabatin amigu den tur partido, den Partido Katóliko, den Partido Nashonal i den Partido Demokrat i den C.O.P. Asina ei mi tabata mashá mashá bon amigu, por ehèmpel, di dr. Da Costa Gómez sin tabata militá den su partido. I e por a komprendé esei.’ (p 19-20) 

Lamentablemente e no ta klarifiká kiko e ‘sierto kos ku tabata pasa na 1949’ tabata, p’e retirá for di Partido Demokrat, for di su trabou i su Kòrsou. Independensha polítiko, manera Rutgers di?

Theo Dol, periodista na Amigoe i Ñapa, tambe ker a sa ta kiko presis a move Daal pa el a bai biba den eksterior. (Ñapa di 14 di òktober 1995) Daal a kontestá:

‘Geestelijke verrijking van mezelf, waardoor ik meer kon leven.’ 

Esei so! Nada di niun konflikto. Wèl, e ora ei ami no ta sigui buska otro rason pa Daal su salida na 1950. Mi ta kontentá mi mes ku su kontesta 45 aña despues di e hecho. Esaki ta koroná su índole di poeta spiritual. El a bai di biahe, ta mi konklushon, pa bira mas humano i pa hasi mas mihó pa su pais natal. Den e mesun entrevista Daal ta bisa ku nos mester bira spiritualmente adulto. E ta konsiderá periodismo literatura.

‘Onze literatuur zou zich dienstbaar moeten maken. Vooral onze pers. Zij moet de mensen bewust maken van menselijke waarden. De journalist is er niet alleen maar om internationale berichten door te geven en te becommentariëren. Maar zoals mijn leermeester [sin spesifiká ta ken, JH] heeft gezegd: ik ben mijzelf en mijn omgeving.’

Segun Daal periodista ta edukador di su pueblo.

Luis Daal

Luis Daal

‘Eigenlijk zou er een opleiding voor journalisten moeten komen.’ 

E n’ ke men un skol, sino un kurso di dos luna, di abilidat di lenga, práktika di género, étika i historia di periodismo. El a proponé esaki na UNA na 1987. Daal a bisa: 

‘We hebben genoeg mensen die zo’n cursus kunnen geven. De moeilijkheid op Curaçao is dat men dat niet inziet.’ 

Anto, porfin, kasi mitar siglo despues ku Daal a sigui su kurso na Madrit, na aña 1997 Luis Daal lo a bini Kòrsou duna su kurso di periodismo, den koperashon ku Instituto Kultural Independensha, di Joceline Clemencia. Mi no a logra – ainda – di haña dato spesífiko di e kurso (si tabatin mas dosente, kua materia lo a duna, kuantu ora pa dia, kuantu sèn mester a paga p’e?). 

16 di aprel ta e dia ku Luis H. Daal lo a subi avion pa bini Kòrsou, pero totalmente repentino un dia promé, 15 di aprel, kumplimentu di aña di su kasá Rosemarie, Luis Daal a troka bida i henter e kurso a para. 

Tin informashon ku no tur periodista tabata entusiasmá ku e kurso. N. H., probablemente Norbert Hendrikse – segun mi redaktor hefe di Amigoe den e temporada ei – a skirbi den Amigoe di 16 di aprel 1997 (Journalist Luis Daal: de laatste courantier):

‘Wat bezielt die man toch? Werd er op de redactie gezegd toen het nieuws bekend werd dat Luis Daal naar Curaçao zou komen voor het geven van een cursus journalistiek. De man was immers 78 jaar oud [esaki ta un kalkulashon robes di N.H. pasobra dia Daal a muri e tabatin 77 aña di edat, JH], was al jaren niet meer op het eiland geweest en zou dus de stormachtige ontwikkeling in het Curaçaose medialand hebben gemist. Bovendien stamde Daal uit een tijd toen de krant nog een meneer was en er nog bezadigde courantiers bestonden in plaats van agressieve nieuwsjagers en schrijvers van dagelijkse ‘gossip’-rubrieken.’

Den e notisia tokante Daal su morto, den e mesun edishon di Amigoe (16 di aprel 1997), tòg ta ripití atrobe e idea persistente ku na 1950 ora Jonckheer a kumpra La Prensa, Daal tabata teme di pèrdè su libertat periodístiko i ku ta p’esei el a bai for di Kòrsou. 

Konkluyendo mi por bisa ku esaki no ta kuadra ku e kontestanan ku mi a haña riba mi tres preguntanan di awe nochi. 1) Daal su afan pa periodismo tabata ku el a mir’é komo su vokashon, pa ofresé pueblo artíkulo i relato di kalidat ku por sirbi komo kuminda spiritual. 2) El a bai amplia su horizonte, asina ku e por a enrikesé su mes, mentalmente, anto sirbi su komunidat mihó. 3) E ker a duna kurso pa subi nivel di periodismo den sentido amplio, desaroyá abilidat di lenga di periodista i alsa nan moral. Mi ta spera ku mi búskeda lo fomentá investigashonnan profundo, ku a bira posibel awor ku e herensha skirbí di Luis Daal ta archivá na museo Mongui Maduro, aki na Kòrsou.

Bibliografia:

anónimo (kisa ta Lauffer, P?). (1964). Schrijver Luis H. Daal. Amigoe, 28 di yanüari.
anó. (1997). Eerbetoon aan Luis Daal. Amigoe, 19 di aprel, suskrito di potrèt.
anó. propaganda (1984). Invitashon pa interkambiá di opinion ku Luis Daal riba periodismo na Kòrsou. Amigoe Ñapa, 24 di ougùstùs.
anó. (1984). Luis Daal: ‘Er zullen nooit teveel goede journalisten zijn’. Beurs- en Nieuwsberichten, 29 augustus, p 27
anó. (1997). Luis Daal overleden. Amigoe, 16 di aprel
Daal, L. (1951). El periodismo en Curazao se encauza por nuevas rutas, Surcos, edicion especial dedicada a Curazao, Aruba y Bonaire, (6 jrg., no. 16, pp 4-15))
Daal, L. (1959). Hacia un rearme espiritual en nuestro pais. Si yo fuera editorialista… La Prensa, 15 di yüli.
Daal, L. (1964). Nunka lo no tin bon perjodista di mas… La Union, 12 di novèmber. P 4.
Daal, L. (1964). Un ehempl ku hende por bjen sigui na korsow… La Union, 7 di mei.
Daal, L. (1972). Nunka lo no tin bon perjodista di mas… Watapana, luna di mei. 4,3
Dol, T. (1995). Luis Daal: “Niet minder schrijver dan Antillianen die in het Nederlands publiceerden”. Amigoe Ñapa 14 oktober
H(endrikse?), N. (1997). Journalist Luis Daal: de laatste courantier. Amigoe, 16 di aprel.
Habibe, H. (1997) In memoriam Luis Daal. Amigoe, 16 di aprel, p 5.
Habibe, H. (1997) De spirituele opgang van een Curaçaose dichter. Een verkenning van het poëtisch oeuvre van Luis Daal.
Notisha di morto. (1997). Luis Henrique Daal. Amigoe, 18 di aprel. 19.
R(igaud?), S. (1989). Luis Daal 70 jaar, succes in de wereld buiten Curaçao. Beurs- en Nieuwsberichten, 4 di òktober, p 4
Rosario, G. (1984) Homenahe na Luis H. Daal. La Prensa, 14 di òktober, p 29.
Rutgers, W. (1996). Beneden en boven de wind. Literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba. Amsterdam: De Bezige Bij.
Serphos, N. (1997). Luis Daal overleden. Beurs- en Nieuwsberichten, 16 di aprel.
Weber, L. (1984 desèmber). ‘Door te willen weten hoe mensen zijn, kan men een volk, kan men ons begrijpen’ Tien jaar cultuurbeleid van het Antillenhuis. Plataforma (1,3) (17-21)
Weber, L. (1984 òktober). ‘Un kos ku ami ta’a  ke semper ta: profundisá, amplia mi bishon pa mi bira mas hende’ Luis Daal riba drempi di otro periodo di su bida. Plataforma (1,2) (19-23)
http://es.wikipedia.org/wiki/Juan_Aparicio_López konsultá dia 31 di yüli 201

 For di: Kristòf, revista sosialkultural, volúmen XV-3, 2014

Your comment please...

  • RSS
  • Facebook
  • Twitter