Levensstappen Javaanse traditie belicht in zevendelige boekenreeks
door Audry Wajwakana
De Javaanse cultuur, meegenomen door contractarbeiders, is rijk aan tradities en bijbehorende rituelen. Deze omarmen de kringloop van een mensenleven: vanaf de zevende maand van de zwangerschap, geboorte, huwelijk, eerstesteenlegging van een huis tot duizend dagen na de dood. Bij elk ritueel komen families, vrienden en buren samen om te feesten, te delen en te leren. Echter, door de onderlinge vergrote geografische afstand en verwestering dreigt de kennis over deze rituelen verloren te gaan.

Judith Sandriman heeft daarom besloten de zeven belangrijkste rituelen in een zevendelige boekserie vast te leggen. “De talenten die we hebben meegekregen, beschouwen we als vanzelfsprekend, maar achter elk ritueel worden wensen uitgesproken en meegegeven”, onderstreept ze in gesprek met de Ware Tijd.
“Ik sta hier niet alleen, maar met de wijsheid van zoveel voorouders”
Het eerste deel van de serie – ‘Levensstap 1: Rituelen rondom de geboorte’ – wordt in september gepresenteerd. De bedoeling is dat er vervolgens elk jaar een nieuw deel uitkomt. De boekenreeks zal niet alleen informatie met inleidende teksten en bijbehorend beeldmateriaal van de belangrijkste rituelen in het Javaanse leven omvatten. Ook over bijbehorende traditionele gerechten zal worden geschreven.
Vrouwenperspectief
Aangezien er al publicaties zijn verschenen over de rituelen, koos Sandriman ervoor om de serie vanuit het perspectief van een vrouw te beschrijven. Eén van de taken van de vrouwen in het geheel is het bereiden van de speciale gerechten voor de slametan (religieuze feestmaaltijd) bij die rituelen. Zij hebben ook kennis over bijvoorbeeld batik kleding en het maken van janur (ruikers).
Sandriman toont trots het eerste drukexemplaar aan de Ware Tijd. Het boek heeft een harde kaft en de bladzijden zijn ingebonden. “Omdat het ook een receptenboek is, koos ik voor de beste kwaliteit om te voorkomen dat het na een paar keer gebruik uit elkaar valt”, legt de auteur uit.
Het boek wordt ingeleid met de geschiedenis van de Javaanse contractarbeid (1890-1930) in Suriname. Ook de gotong royong – collectieve vrijwillige gemeenschapshulp om een bepaald doel te bereiken – wordt belicht, voordat de auteur overgaat tot de rituelen rondom de geboorte.
Het begint met de mitoni, het zeven maanden zwangerschapsritueel bij het eerste kind van een vrouw, waarbij het ongeboren kind ceremonieel wordt verwelkomd. “In de oude dorpsgemeenschap wordt het ongeboren kind niet alleen door het gezin of in familieverband verwelkomd, maar door de hele (dorps)gemeenschap die daarvoor bij elkaar komt. Die zegt als het ware aan het ongeboren kind: ‘je mag er zijn’. Dus eigenlijk zou dat kind nooit onzeker mogen zijn”, zegt Sandriman.
De recepten van de bijbehorende gerechten en lekkernijen, zoals de papsoorten, zijn uitgebreid beschreven. Gedurende de periode voor het samenstellen van dit boek heeft de auteur heel veel mensen ontmoet die hun kennis over zaken wilden delen. “Als ik recepten meekreeg, vroeg ik een vriendin om die te maken, want als ik het zelf zou doen, word ik gegarandeerd een tonnetje”, grapt ze.
Nostalgie
Sandriman is schrijfster, jurist, coach en intervisiebegeleider in Nederland. Ze bestudeert tradities en rituelen waarover ze met passie schrijft. Vooral de recepten.
Het idee voor de serie vloeit voort uit nostalgie. “Ik heb een drukke baan. Als ik ’s avonds thuiskwam dacht ik: ‘ik heb zoveel rollen door de dag heen gehad, maar wie ben ik eigenlijk?’” Zelf is zij van gemengde afkomst, waaronder Javaans. Na een lange zoektocht besloot ze over de eerste en tweede generatie Javanen, na de contractarbeid, te schrijven, die nog de rituelen uitvoeren, wat tegenwoordig door diverse ontwikkelingen zowel in Suriname als in Nederland veel minder wordt gedaan.
Sandriman is christelijk opgevoed en doet deze rituelen niet, maar dat neemt niet weg dat zij er geen kennis van heeft. Opgegroeid bij een Javaanse oma en familie kan ze zich nog enkele ceremonies en bijbehorende gerechten en lekkernijen herinneren. Deze worden bijvoorbeeld klaargemaakt bij viering van Bodo, het einde van de islamitische vastenmaand.

Ook in Nederland merkt ze dat haar tijdgenoten met nostalgie terugdenken aan die betekenisvolle rituelen. Speciaal voor die doelgroep en andere geïnteresseerden wil ze de serie uitbrengen. Haar is wel eens gevraagd hoe ze als christen over de rituelen kan schrijven, die een mengeling is van islam (oost-/ westbidders moslims) en Javanisme. “Ik beschrijf het meer vanuit de mensen wiens geloof een ritme aan het leven gaven. Het gaf ze houvast in een land dat ze niet kenden en waarvan ze de taal niet spraken.”
Eten verkopen
De boeken over de rituelen die ze las zijn vaak door mannen geschreven, waarbij de volgorde van de gerechten bij die rituelen niet voldoende of zelfs nooit werd beschreven. Als voorbeeld noemt ze één van de rituelen bij de mitoni, waarbij de zeven maanden zwangere vrouw dawet (een kokos-/citroengrasdrank) en rujak (een speciale vruchtensalade) aan het publiek ‘verkoopt’. “Eigenlijk symboliseert dit dat ook al zou het kind verkoper worden van eten de ouders van hem of haar zullen blijven houden. Alsof dat de minste van de ambities is die de ouders het kind toewensen. Maar als je kijkt naar de vele Javaanse gezinnen zie je dat het geen minderwaardig talent is om eten te kunnen bereiden en verkopen. De meesten verkochten eten, want daarmee kon je uiteindelijk wel het gezin onderhouden. Dus als je het nu mag erkennen als een talent dat je hebt meegekregen, is dat toch een mooie erfenis?” vraagt ze retorisch.
Een ander ritueel dat ze benoemt is de familieopstelling bij huwelijksvoltrekking. De dukun en de kaum – voorgangers die kennis hebben van de tradities – gaan in de plaats van de oudere zus of broer vergeving aan elkaar vragen, omdat ze het familiesysteem niet willen verstoren. “Bij de training voor de bekende communicatiemethode NLP (neurolinguïstisch programma), waar mensen veel geld mee verdienen, wordt dit toegepast. Wat is anders bij ons? De westerling brengt het door gebruik van speciale vocabulaire en door het in een mooier context te zetten aan de man als een training, maar we kennen het eigenlijk al. Op onze eigen manier”, benadrukt Sandriman.
“Achter elk ritueel worden wensen uitgesproken en meegegeven”
Ze vindt het goed als mensen het ook vanuit de westerse training leren en gebruiken, maar men kan ook eerst beseffen dat het al bekend was bij de Javaanse voorouders (contractarbeiders). Door hun geloof, normen, waarden en gebruiken was het hen meegegeven.
Tweede deel
Voor de serie heeft de auteur ook literatuuronderzoek in Suriname en Indonesië gedaan. Haar observatie is dat er ook in Indonesië een zekere mate van ontwikkeling plaats heeft gevonden. “De Javaanse taal en het Javaanse eten zijn in dat land niet meer zoals wij ze nog hebben in Suriname. Wij hebben het in de goede zin des woord geconserveerd, zoals onze voorouders ons hebben geleerd.”
De schrijfster is nu in Suriname om aan het tweede deel, dat gaat over het geloof, te werken. Zelf heeft ze zich vaak de vraag gesteld waarom ze dit alles wil opschrijven. “Ik wil laten zien hoeveel rijkdom de Javaanse cultuur heeft. Zoals Maya Angelou zei: ‘I come as one, but I stand as tenthousands’. Ik sta hier niet alleen, maar met de wijsheid van zoveel voorouders”, besluit Sandriman.
[uit de Ware Tijd, 16 juli 2024]
Bestelinformatie via de Facebook-pagina Javaanse rituelen en recepten.