blog | werkgroep caraïbische letteren

In memoriam: Diana Lebacs

Meermin van verschillende zeeën

Diana Lebacs heeft altijd gekozen om haar literaire werk dat op ons eiland gericht is duidelijk te onderscheiden van haar werk dat op het moederland gericht is. Na haar debuut als boekenschrijfster, zei iedereen tegen haar dat ze alleen voor Curaçao moest schrijven én alleen in het Papiamentu. Maar zij gelooft in een wereldcultuur.

door Jeroen Heuvel

Alleen voor de lokale markt schrijven is weliswaar veilig, maar hoe groter de markt hoe harder de competitie. Als je alleen voor de lokale markt schrijft, isoleer je jezelf. Maar je moet je cultuur uitdragen naar buiten toe. Dat is vanaf het debuut Sherry, het begin van een begin al de eerste opzet geweest.

Diana heeft die mentaliteit met de paplepel meegekregen. Haar vader trouwde met een Surinaams-Creoolse vrouw, die op achttienjarige leeftijd op Curaçao was komen wonen. Omdat ze elkaars taal niet kenden, werd er thuis Nederlands gesproken. Diana haar grootmoeder langs vaders kant verstond het Nederlands niet; zij sprak alleen Maleis en Papiamentu.

Haar vader sneed wajang-poppen en maakte muziek. Alles in huis was gemaakt van wat hij met zijn eigen handen produceerde. Een gevoel voor eigenwaarde, van wat jezelf kunt maken en inbrengen, dat heeft Diana van huis uit meegekregen.

Het Nederlandse t.v.-programma Hartelijke groeten (1983) is voor haar schrijven een grote stimulans geweest. Ze moest in zes afleveringen van elk precies vijf minuten, heel gedisciplineerd dus, een brief schrijven van de Antilliaanse Bea aan de Nederlandse Emma, over de ‘invloed van de verschillende culturen bij de emotionele beleving van gebeurtenissen in het dagelijkse leven in de Antillen’. Diana beschreef de geschiedenis van Bea vanaf de grootmoeder, ze had vier generaties nodig om Bea’s positie duidelijk te maken.

Diana leert kleinkind de kracht van het woord

Diana heeft zich met mateloze energie ingezet voor de emancipatie van het Papiamentu, de tweede zee van de meermin. Ze is het hoofd geweest van de eerste Papiamentstalige lagere school. Toen ze merkte dat er niet genoeg leesboekjes waren heeft ze stelselmatig boekjes in het Papiamentu geproduceerd, voor kinderen van de eerste tot en met de zesde klas. Ze beheerste beide talen even goed. Voor het kinderboekenweekgeschenk van de nationale bibliotheek van Curaçao heeft zij de redactie gevoerd over de oorspronkelijke Papiamentu teksten van de verschillende auteurs en heeft ze de oorspronkelijk in het Nederlands geschreven teksten naar het Papiamentu vertaald. Aan de editie die straks tijdens de Siman di Ban Lesa, begin november, wordt meegegeven bij besteding van een bepaald bedrag aan kinderboeken, heeft zij tot enkele weken geleden nog volop meegewerkt.

Niet alleen voor de allerjongste lezertjes heeft Diana zich ingezet. Ze heeft bij de bacheloropleiding van de Algemene Faculteit van de University of Curaçao de cursus ‘creatief schrijven’ gegeven, waarbij de meeste studenten voor de optie Papiamentu kiezen. Ze is daar ook studentenbegeleider geweest. Ze is jarenlang jurylid geweest bij het Festival di Tumba, waar de carnavalskraker wordt bepaald. Diana beoordeelde dan het niveau van de liedteksten.

De derde zee waarin Diana zich heeft gemanifesteerd als een liefhebber van het Papiamentu was de zee van toneel. Ze heeft in heel veel producties gespeeld. Niet alleen in Papiamentstalige, zoals Ilushon di anochi (vertaling van Shakespeares A Midsummernight’s dream), Tula geschreven door Pacheco Domacassé en geregisseerd door Tone Brulin, Seis den un door John Leerdam, Un kayent’un friu (Opvliegers of Hot flashes, in drie talen) onder regie van Henk Tjon, Monólogo di vágina/ De vaginamonologen geregisseerd door Annemarie Oster, maar ook in louter Nederlandstalige, zoals in Tussen ons regie Peter Tuinman. Ze regisseerde zelf met evenveel elan de dansvoorstelling Abeltje met de leerlingen van de dansschool van Fina. Regelmatig herinnerde ze me aan een ooit gedane afspraak om samen Bodas de sangre van Federico García Lorca te vertalen naar het Papiamentu en op te voeren.

Vlnr Diana Lebacs, Philip ‘Fifi’ Rademaker en Laura Quast in Ilushon di anochi (1968)

Misschien is het vreemd dat Diana nooit een roman voor volwassenen in het Papiamentu heeft geschreven. Welke uitgever zou daar warm voor lopen? Hoeveel volwassen lezers bestaan er die wel Papiamentu maar geen Nederlands kunnen lezen? Hoeveel lezers bereik je met een boek in het Papiamentu? Lebacs eerste roman voor volwassenen, De langste maand (1994) gaat over de perikelen rond carnaval. Haar tweede roman voor volwassenen komt in 2017 uit, Duizend leugens bruidstaart. Tussendoor publiceert uitgeverij In de Knipscheer de tweetalige dichtbundel van Diana, Belumbe/ De waterlijn. Diana heeft de gedichten eerst in het Nederlands geschreven, daarna hertaald. Gedichten tussen de lucht- en de waterwereld. Weer houdt Diana ervan zich te verdiepen in de scheidslijn tussen twee werelden, of juist het verbindende element tussen die twee schijnbare scheidingen. Een meermin die zich in beide werelden thuis voelt.

Bij landhuis Bloemhof, 15 december 2019, vlnr Diana, Jeanne Praamsma en Laura Quast

Lebacs idioom is steengoed, ze beweegt zich als een vis in beide talen. En zoals het bij meerminnen hoort, als je denkt dat je haar kunt vasthouden, glibbert ze verder, ongrijpbaar als de waterlijn.

Belumbe luidt het Papiamentstalige deel van de titel. Het bijzondere van talen is dat ze verschillende aspecten van de realiteit proberen aan te duiden. Ieder mens heeft een uniek referentiekader met eigen associaties, talen hebben dat op hun manier ook. Sommige woorden zijn weliswaar te vertalen, maar ze verwijzen niet honderd procent naar hetzelfde. Het woord ‘zon’ kan een andere associatie hebben voor iemand op de noordpool dan iemand in de Sahara. Het woord ‘belumbe’ betreft het zeewater net onder de waterspiegel. Iemand die in twee werelden leeft kent meer betekenissen, het leven is voor haar of hem rijker aan aspecten. Een schildpad, een dolfijn.

De gedichten hebben verschillende regellengtes en vormen, zijn afwisselend ernstig en schijnbaar gemakkelijk, meditatief en losbandig. Op het eerste gezicht lijken ze los van elkaar te staan en elkaar af en toe tegen te spreken, maar dat is schijn. Wie ze herleest ontdekt steeds meer samenhang, verdriet en vreugde van het leven. Diana Lebacs gebruikt een woord of zinsnede in een volgend gedicht soms verrassend net-niet-hetzelfde en geeft het daardoor een verdieping mee.

Hierbij twee willekeurig gekozen voorbeelden:

Voorbij

In de stilte tussen de woorden
snijdt waarheid
een flonkerende horizon
aan flarden
en geeft hem prijs.
De loze lokroep wordt stof
in het opgesprongen hart.

Let op het beginrijm bij ‘stilte’ en ‘snijdt’, ‘flonkerende‘ en ‘flarden‘, ‘loze‘ en ‘lokroep‘, ‘woorden‘ en ‘waarheid‘; en het klinkerrijm bij ‘flon‘(kerende) (hori)’zon‘, ‘wordt‘, ‘stof‘ en ‘opgesprongen‘.

Binnenlaten

Maar onder mijn geleefde lagen huid
gloeit een glimlach,
sterker dan mezelf,
onvoltooid verlangen
dat openbarst
laat binnen
zoveel meer.
Het popelt…

…en nestelt zich.

Lees het nog eens, lezer, laat de aangehaalde gedichten zich ontvouwen, proef ze en verlos de verschillende smaken die erin zitten, want de verleiding is groot om meer – en wellicht ‘mooiere’ – gedichten te citeren, maar ik wil zuinig zijn, omdat het een dunne bundel betreft.

Lof aan uitgeverij In de Knipscheer die deze debuutdichtbundel van Diana Lebacs heeft gepubliceerd.

Prijzen Diana Lebacs:
· 1976 zilveren griffel voor ‘Nancho van Bonaire’.
· 2003 cultuurprijs van Stichting Nana (Prins Bernard Cultuurfonds N.A en Aruba)
. 2007 geridderd in de orde van Oranje Nassau.
· 2012 Tapushi literario van Arte di palabra
. 2020 Chapi di Plata van Fundashon Pierre Lauffer

Diana Lebacs overleed na een kort ziekbed op 11 juli 2022, dezelfde dag dat haar laatste roman Dame van de avond en het berouw van Benaro van de drukpers is gerold.

[Dit In Memoriam is op 13 juli 2022 ook in het Antilliaans Dagblad verschenen.]

6 comments to “In memoriam: Diana Lebacs”

  • Dankjewel Jeroen voor deze prachtige illustratie van een heel mooi mens, nos Diana.

  • Een mooi ‘In Memoriam’ van Jeroen. Bunita! Diana’s overlijden is een schok voor velen. Haar nalatenschap van een veelzijdige kunstenaar en auteur is indrukwekkend. Ik hoop dat Diana’s ziel, geest en lichaam in vrede zal rusten en dat haar inspiratie en geesteskinderen niet vergeten zullen worden. Kondolensia en sterkte aan haar geliefden, die het pijnlijke gemis en het rouwproces tijdens en na het afscheid van Diana moeten dragen.

  • Mooi In Memoriam.
    De term ‘moederland’ (in het begin) deed me wel mijn wenkbrauwen fronsen.

  • Jeroen, je hebt kort en doeltreffend overzicht gegeven van Diana’s talenten en verdiensten. Heel mooi.

  • Wat heb ik veel van haar geleerd, Jeroen. Van haar doordachte en wetenschappelijke reacties op mijn veel meer gevoelsmatige zicht op e taal. Wat dan in intense dischussies uitmondde. En altijd wel een beetje jaloers omdat zij wel kon wat ik zo graag wilde. Een echt boek schrijven. Zij laat ons veel en waardevol werk na. Hopelijk maken wij daar goed gebruik van.

  • Masha danki Jeroen. Prachtig in memoriam met tot slot zeer ontroerende gedichten van Diana Lebacs.

1 Trackback/Ping

Your response at Fred de Haas

  • RSS
  • Facebook
  • Twitter