Honderd jaar Arubaans toneel (12)
In een serie afleveringen publiceert CU een geschiedenis van het Arubaanse toneel in de twintigste eeuw, geschreven door Wim Rutgers.
Het ANV-toneel in het Nederlands
In de jaren vóór de Tweede Wereldoorlog waren de toneelactiviteiten nagenoeg geheel voorbehouden aan de Missie, die de jeugd over het hele eiland in de vrije tijd in clubverband verenigde met tal van vormen van ontspanning en culturele ontwikkeling waarbij het nut en het aangename met elkaar verenigd werden. Daarvoor werd toneel van groot belang gevonden.
Vanaf de jaren veertig was er – niet na maar naast – dit parochietoneel ook toneel door specifieke groepen die als doel hadden toneel te spelen en die los van de Missie stonden. Waar het parochietoneel uiteindelijk een missonerend doel had ter geloofsverbreiding, speelden deze groepen overwegend humoristische stukken voor een avond aangenaam vermaak.
Nederlandse taal en cultuur
Zoals tijdschriften als De Stoep (1940-1951) het Antilliaanse Neerlandia (1940-1945) en Lux (1943-1946) het gevolg waren van de oorlogsomstandigheden in de jaren 1940-1945, zo was ook het lokale seculiere toneel in feite een gevolg van diezelfde situatie. Toen de oorlog in Europa uitbrak en het contact met het moederland abrupt verbroken werd, nam het Algemeen Nederlands Verbond, afdeling Aruba, het initiatief een toneelgroep op te richten, die ook na de oorlogsjaren nog actief bleef en diverse stukken van licht humoristisch tot verheven ernstig met veel succes presenteerde.
Deze toneelgroep van het Algemeen Nederlands Verbond is, met hoogte- en dieptepunten, gedurende ruim vijfentwintig jaar actief geweest, waarbij het opvalt dat het repertoire over een toch zo’n lange periode nagenoeg gelijk bleef met oorspronkelijk Nederlandstalig of in het Nederlands vertaald toneel met een overwegend licht karakter: het luchtige blijspel zorgde voor een avondje ontspanning en vermaak voor het Nederlandstalige publiek op het eiland.
Ideologisch gezien was de ANV-toneelgroep een verlengstuk van het algemene ANV streven tot culturele en talige vernederlandsing van de Arubaanse samenleving Waar de toneelgeschiedenis viertalig is, propageerde het ANV onverbloemd het Nederlands. A.N.V.-secretaris H.A. Hessling schreef naar aanleiding van dit streven: “Op onze toneelavonden toch komt men alzo in een Nederlandse sfeer en moet men in het Nederlands denken… De Toneelgroep verricht derhalve opbouwend werk in Nederlandse zin en vormt een onderdeel van het Nederlands geestelijk front.” Historicus Johan Hartog constateerde: “De Antillen, ofschoon al sinds 1922 geen kolonie meer, waren anno 1940 toch nog wel een land waar de geest van het kolonialisme bepaald niet verdwenen was.”
Jan Pauw
Het ANV-toneelgezelschap werd in 1941 opgericht door Jan Pauw en H.A. Hessling en heeft – met onderbrekingen – gedurende een kwart eeuw tal van Nederlandstalige opvoeringen verzorgd in theater Gloria en Rialto, in Centro Bolivariano, het De Veer theater en Cas di Cultura.
Jan Pauw (1907-1969) was de drijvende kracht in de groep en fungeerde als acteur en regisseur in tal van stukken die veel lokale lof oogstten. Hij woonde van 1938 tot 1957 op het eiland en was hoofd domeinbeheer en van 1953 tot 1954 in het kabinet van mr. dr. M.F. da Costa Gomez minister van verkeer en vervoer. In het sociale leven was hij ondermeer voorzitter van het Algemeen Nederlandse Verbond, afdeling Aruba, voorzitter van de ambtenarenbond, leider en regisseur van de toneelgroep van het ANV en had hij zitting in vele commissies. Na zijn pensionering in 1957 vestigde hij zich weer in Nederland. Theo Hese nam de leiding van de toneelgroep over.
Repertoire
Het ANV toneel slaagde er in om tijdens de Tweede Wereldoorlog elk jaar een toneelstuk in meerdere voorstellingen te geven in compleet gevulde theaters, een bewijs hoe populair het toneel was en steeds honderden toeschouwers trok. De verslagen in de lokale pers waren steeds onveranderlijk positief, waarbij in de kleine gemeenschap niet alleen steevast alle gezagsdragers genoemd werden, maar er ook een woord van lof was voor elke individuele speler. Het zou nog een tijdje duren voor de ‘verslagen’ ook als kritische ‘recensies’ beschouwd konden worden.
Omdat het ANV-toneel uitgesproken koloniaal Nederlands was, dat ongeremd gepropageerd werd als van belang voor het hele eiland, bleef het repertoire – ondanks grote belangstelling voor de voorstellingen – toch beperkt tot een relatief klein deel van de samenleving. Van de 47.932 inwoners, die het eiland na de Tweede Wereldoorlog kende, waren er 2200 Europese Nederlanders: dat is nog geen vijf procent. We kunnen het ANV-toneel beschouwen als toneel van en voor passanten die tijdelijk op het eiland verbleven en settlers die zich definitief vestigden. De namen van de spelers laten dat ook zien.
Het ANV-toneel was niet alleen heel eenzijdig op één taal gericht, de Nederlandse taal, maar door zijn repertoire bovendien op de Westers-Europese cultuur met oorspronkelijk Nederlandstalig en vanuit het Engels of Frans in het Nederlands vertaalde toneelwerken. Het valt bovendien op dat daarbij naar het verwante Nederlands-Indië als inspiratiebron gekeken werd.
Het repertoire bestond over het algemeen in het lichte komische genre van het blijspel dat speelbaar was voor de acteurs en gemakkelijk te volgen was voor een publiek dat van een avond uit en ontspanning wilde genieten. Het lachsucces werd in de loop van de tijd afgewisseld door stukken als detectives en suspense. Met stukken van Oscar Wilde, Emlyn Williams, Robert Sherwood, Bertold Brecht en Tennessee Williams koos het ANV toneel niet alleen bij amateurgroepen gewilde stukken, maar ook voor de uitdaging meer diepte in het repertoire te brengen.
Voorbeelden
Uit het repertoire wil ik hier drie voorbeelden lichten: het stuk dat het eerst vertoond werd, het blijspel Betje regeert, vervolgens een zwaarder stuk, Het Chinese landhuis, over interetnische relaties en tenslotte het ‘grootste waagstuk’ van de ANV-toneelgroep, Tennessee Williams, Tramlijn begeerte.
Henk Bakker, Betje regeert, was een populair blijspel in drie bedrijven dat ook overal en langdurig in Nederland werd opgevoerd. Op Aruba werd het gebracht in het Rialto-theater op 2 augustus 1941, met een reprise op 16 augustus 1941. De verhaaldraad van het stuk was eenvoudig. Een fabrikant leefde met zijn gezin in grote luxe maar raakte daardoor zodanig in geldnood dat hij een grote som effecten die aan de dienstbode toebehoorde, beleende, zonder haar toestemming of medeweten. Daarmee brak de hel los want nu regeerde en terroriseerde Betje de familie.
De belangstelling voor het debuut was groot en de lokale pers reageerde enthousiast. Alle spelers werden genoemd en geroemd om hun presentaties in de kleinschalige samenleving van die dagen. Dat levert ons achteraf – bij het ontbreken van bewaard gebleven programmaboekjes – niet alleen de gegevens op hóe er gespeeld werd, maar ook en vooral wíe er speelden en wíe actief waren in de kringen van het ANV. Hun namen verraden het al dan niet lokale karakter van de toneelvereniging. In dit verband zouden we van passanten- en settlertoneel kunnen spreken: acteurs die niet op het eiland geboren zijn maar er wel tijdelijk of langdurig verbleven.
Verschillende namen zullen daarna nog vaak voorkomen: Henk Hessling, Eva Harmsen-Kuiler, Rie Wagemaker, Jan van Heeswijk, Willy Kemmink-Peterson, Lien Würtz-Knape, Nico Redeker, Theo Hese en Henk Kemmink.
Op 10 juli 1947 voerde de ANV-toneelgroep Het Chinese landhuis van de dramaturgen Osman en Corbert op, over een echtelijke twist die op een interculturele conflictsituatie uitloopt als het “contrast van twee ten enenmale verschillende levensopvattingen, i.e. de Westerse en de Chinese,” zoals een recensent het conflict samenvatte. Een rijke Chinees komt tot de ontdekking dat zijn Engelse vrouw een verhouding heeft met een jonge, pas gearriveerde Engelsman. East is East and West is West: de Europeaan, die de opvattingen van een Chinees onmogelijk begrijpen kan.
Het stuk was populair en op 26 maart 1965 zou Mascaruba het stuk opnieuw brengen, dit maal in een Papiamentse vertaling door Maria Mathilda en Dominico Tromp onder de titel Venganza di un Chines en geregisseerd door de door de Sticusa uitgezonden Nederlandse regisseur Peter Holland.
Onbetwist hoogtepunt van het ANV-repertoire was de opvoering van het bekende stuk van Tennessee Williams: A streetcar named desire (1947) over “de hysterische, nymfomane Blanche du Bois die bescherming tegen de wereld en zichzelf zoekt in het ietwat ruwe gezin van haar zuster, die tijdelijk vindt in de genegenheid van een tamelijk onnozele vriend des huizes, maar tenslotte, als ze is verkracht, door haar zwager, opgenomen wordt in een inrichting voor geestelijk gestoorden.”
Het bekende en bij amateurtoneelgezelschappen heel populaire toneelstuk, in het Nederlands vertaald als Tramlijn begeerte, werd op 9 en 26 oktober 1953 opgevoerd. De lokale pers verzorgde een uitgebreide voorbeschouwing en een recensie: “Toen wij ons gisteravond naar het De Veer Theater begaven, deden wij dit in de overtuiging, dat de toneelgroep van het Algemeen Nederlands Verbond op Aruba veel te hoog had gegrepen, want wij wisten, dat de opgave buitengewoon moeilijk was. Bovendien meenden wij, dat Tramlijn Begeerte niet bepaald een hartverheffend stuk was. Beide gedachten bleken volkomen onjuist te zijn geweest. Er is niet te hoog gegrepen en een stuk, dat tot in Uw binnenste ontroert, mag toch wel als hartverheffend aangemerkt worden.” De opvoering werd bijgewoond door de Gezaghebber de heer L.C. Kwartsz, mevr. Kwartsz, de Eilandssecretaris de heer L.Q.M. Kerstens en de gedeputeerden F. de Wever en M. J. Croes. Op 20 en 21 november 1953 werd Tramlijn begeerte ook in de Sociëteit Asiento op Curaçao met succes opgevoerd.
Er valt te constateren dat het ANV-toneel nog niet ‘eigen’ was, een eis die vanaf de jaren zestig steeds luider zou klinken vanuit nationalistische en linguïstische motieven. Maar er kan ook gezegd worden dat door deze extern gerichte oriëntatie de bevolking via dit toneel kon kennismaken met een aantal belangrijke werken uit de Westerse literaire traditie. Het toneel opende de wereld voor het eiland.
Het ANV toneel kon rekenen op een vaste groep van spelers die steeds weer optraden en in de gemeenschap een zekere populariteit verwierven door hun spel. Theo Hese was van 1941 tot 1959 actief lid, maar we komen ook namen tegen als Piet en Lien Würtz, Chris Weststrate, Maas van Drie en Ernst Kervel.
Met het vertrek van Jan Pauw in 1957 en vooral de veranderende situatie in de Arubaanse toneelwereld door de komst van andere groepen en vooral de concentratie van die groepen rond het CCA en Mascaruba, verloor het ANV toneel geleidelijk zijn centrale positie. Een belangrijk gegeven was ook dat de interesse voor Nederlands(talig) toneel met de komst van Mascaruba een stevige concurrent kreeg in het gebruik van het nationale Papiaments.
De positie die het ANV sinds de jaren veertig had opgebouwd viel niet te heroveren met een ander soort toneel, zoals uit het repertoire valt op te maken, omdat men geleidelijk steeds meer voor het ‘zwaardere’ genre opteerde. Het Nederlandstalig toneel en het ANV werden in de jaren zestig steeds verder naar de periferie verdrongen.
(Een versie van dit artikel verscheen eerder in het Antilliaans Dagblad op 25 juli 2019)
| Het repertoire van de ANV-toneelgroep 1941 Henk Bakker: Betje regeert 1942 J.W.H. (Henri) van Wermeskerken: Tropenadel 1942 Oscar Wilde: Een ideale echtgenoot 1943 Paul Armont: Dicky 1944 Arnold Ridley: De spooktrein 1947 Osman & Corbert: Het Chinese landhuis 1949 ? [Amerikaans blijspel]: Je kunt het toch niet meenemen 1950 Emlyn Williams: Spel met het noodlot 1953 Tennessee Williams: Tramlijn begeerte 1959 Robert Sherwood: Het versteende bos 1960 ?: De nacht van de 16e januari 1961 Freddy Wynne & H.F. Meltby: En toen kwam oma 1962 Marc Gilbert Sauvajon : Au pétit bonheur 1965 Rosemary Cassey: De fluwelen handschoen 1965 Bertolt Brecht: De Spion 1966 Marc Gilbert Sauvajon: Dertien aan tafel |
Delen van deze reeks, klik hier: deel 1, deel 2, deel 3, deel 4, deel 5, deel 6, deel 7, deel 8, deel 9, deel 10 en deel 11.
RSS
Facebook
Twitter
