Historische verlichtingsroman: Het bezoek van de lijfarts
door Christine F. Samsom
Vanwege Divali, het feest van de overwinning van het licht op de duisternis, aandacht voor een roman die speelt in de 18de eeuw, de tijd van de verlichting. ‘Verlichting is het zegevieren van de mens over zijn zelfverkozen onmondigheid. Onmondigheid is het gebrek aan vermogen zijn eigen verstand te gebruiken zonder andermans leiding. Deze onmondigheid is zelfverkozen als de oorzaak niet een gebrek aan verstand is, maar gebrek aan moed om het verstand te gebruiken. Voor verlichting is niets anders vereist dan vrijheid, die vrijheid welke inhoudt dat men in elk opzicht openbaarlijk van zijn verstand gebruik maakt. Want het is de roeping van ieder mens om zelf te denken.’ (p. 9).
Immanuel kant
Deze uitspraak van de Duitse filosoof Immanuel Kant die leefde van 1724 tot 1804, is te vinden als inleiding in het boek Het bezoek van de lijfarts (1999) van de alom geprezen Zweedse schrijver Per Olov Enquist (1934). Je zou het kunnen beschouwen als het achterliggende thema van deze schitterende historische roman.
Koning Christian VII bestijgt de Deense troon in 1766 op zeventienjarige leeftijd. In dat zelfde jaar trouwt hij met zijn nicht, de vijftienjarige Engelse prinses Caroline Mathilde, een gearrangeerd huwelijk, zoals dat in koninklijke kringen in die tijd vaak gebeurde. Christian is een hypergevoelige, onzekere jongeman met een grote liefde voor toneel, waarin hij andere rollen kan spelen dan de verafschuwde rol van koning van Denemarken. Het opgedrongen koningschap (‘de plaag van de koninklijke macht’, p. 70) en de daarbij behorende opvoeding door de reactionaire machtswellusteling Guldberg en de keiharde minister van Financiën Reventlow, maken hem geestesziek. In 1768 doet daarop de Duitser Johann Friedrich Struensee als lijfarts zijn intrede in het paleis om de koning te genezen van zijn ziekte. Op zijn komst slaat de titel van het boek, maar dat ‘bezoek’ duurt ironisch genoeg wel vier jaar. Struensee is sterk beïnvloed door Franse filosofen van de verlichting en bemerkt dat ook Christian daar belangstelling voor heeft in zijn heldere momenten. ‘… samen hadden ze, keer op keer, als een liturgie, de brief gelezen die Voltaire aan hem (Christian – CFS) en over hem geschreven had. Het licht. De rede. Maar Struensee wist ook dat dit licht en deze rede in de handen van een jongen lagen die het duister als een geweldige zwarte fakkel met zich mee droeg. Hoe kon daaruit licht geboren worden?’ (p. 265). Langzaam maar zeker krijgt de arts steeds meer invloed op Christian die hem in 1770 met uitsluiting van de Deense regering en het hof volmacht geeft om wetten en decreten uit te vaardigen die de Deense samenleving moeten moderniseren volgens de ideeën van de verlichting.
Prinses Caroline Matilda
Intussen zijn de koningin en de lijfarts verliefd op elkaar geworden en verweven politiek, religie en hartstocht zich in het boek op een uiterst spannende, meeslepende en onheilspellende manier met elkaar. Nadat hij veel maatschappelijke verbeteringen heeft doorgevoerd, maar nog niet is toegekomen aan het afschaffen van de horigheid, maakt een coup door de oude machthebbers, hof en adel, een einde aan de ‘tijd van Struensee’, zoals die periode voortaan wordt genoemd in de Deense historie. De lijfarts wordt opgepakt, gevangen gezet en uiteindelijk onthoofd. ‘Zijn Deense bezoek was voorbij’. Het huwelijk van Christian en Caroline wordt ontbonden, zij wordt naar Duitsland gebracht, ziet haar kinderen (het eerste met Christian, het tweede met Struensee als vader) niet meer terug, spreekt met respect over de dokter, doet goede werken onder de armen en is daarom geliefd. Ze sterft op 23-jarige leeftijd. In het een-na-laatste hoofdstuk, vlak voor de wrede executie van Struensee, staat een mooie zin: ‘Zo gaat het met de geschiedenis, men mag kiezen wat men ziet en wat licht is, en donker.’ (p. 613)
‘Het bezoek van de lijfarts’ kwam uit in 1999 en is intussen in veel talen vertaald. De hier besproken uitgave is de drieëntwintigste druk, een zogenaamde Dwarsligger (nummer 67).
In 2010 kwam de eerste Dwarsligger op de markt: een compleet boek in een mini-uitgave (12 bij 8 centimeter), gedrukt op heel dun papier zoals dat voor bijbels wordt gebruikt, ± 145 gram, net zo licht als een mobieltje, dus handig mee te nemen in binnenzak, rugzak of handtas.
Per Olof Enquist: Het bezoek van de lijfarts, vertaling: Cora Polet. Amsterdam: uitgeverij Ambo/Anthos, 2000. ISBN 978 90 498 0059 8
RSS
Facebook
Twitter
