Hindostaanse muziekinstrumenten (15) – Harmonium
Harmonium
door Prem Dihal
Het harmonium is een van de meest bekende en gebruikte aerofoons in India en werd geïmporteerd uit Europa. Geen ander buitenlands instrument heeft zoveel opschudding veroorzaakt als het harmonium, en geen ander wordt zo uitgebreid gebruikt, of het nu in klassieke, lichte, film- of volksmuziek is. Het is waarschijnlijk ook het meest gebruikte instrument in Noord-India.
Het harmonium werd in India geïntroduceerd door Europese handelaren, missionarissen en muzikanten in de late negentiende eeuw. Waarschijnlijk werd het voor het eerst geïntroduceerd in de Indiase muziek in Calcutta, en van daaruit verspreidde het zich over het hele land. In India heeft het harmonium vandaag de dag een plaats in allerlei soorten muziek, of het nu folk, lichte, semi-klassieke of zelfs zeer gewaardeerde klassieke muziek is.
Het Indiase harmonium is niet zo zwaar en groot als het pedaalinstrument in Europa, maar het is verkleind tot een draagbare doos van ongeveer 60×30 cm en ongeveer 25 cm hoog, waarvan de achterkant opengaat om als een balg te fungeren. Het draagbare, met de hand bediende harmonium of samvadini is een belangrijk instrument op het Indiase subcontinent dat door Indiërs is aangepast om aan de lokale behoeften te voldoen. Ambachtslieden hebben een harmonium gecreëerd dat door één persoon kan worden gedragen. Bovenop bevindt zich een toetsenbord zoals dat van een piano, maar met een veel kleiner bereik, meestal ongeveer drie octaven. Dit wordt bespeeld met één hand, terwijl de andere hand de balg bedient.
Het geluid van het harmonium wordt geproduceerd doordat lucht uit de balg langs metalen tongen wordt geblazen of langs dergelijke tongen wordt gezogen. De lengte van de tongen bepaalt hun toonhoogte, geactiveerd door de handmatig bediende compressiebalg en gecontroleerd door het toetsenbord, terwijl de luchtblaas, met al zijn aangehechte klepmechanismen, de lucht produceert, regelt en verantwoordelijk is voor het volume van het instrument. De tongen zijn aan één kant vastgezet en aan de andere kant vrijgelaten. Wanneer de balg wordt samengedrukt, stroomt de lucht onder de tong door en laat deze trillen, waardoor de gewenste toonhoogte ontstaat. Het hele proces is eenvoudig te bedienen met een toetsenbord, wat het een zeer eenvoudig en probleemloos instrument maakt.
Het harmonium werd in 1940 het middelpunt van een ‘koloniale’ controverse in India. Twee artiesten wezen erop dat de radiozender All India Radio, AIR, in 1940 het harmonium verbood in zijn programma’s. De Engelse programmamanager nam dit initiatief nadat een beoefenaar van westerse muziek, een Engelsman, had beweerd “dat het instrument niet geschikt was om de microtonen te reproduceren die een noodzakelijk aspect vormden van Indiase muziek”. Deze ban leidde tot een protest van Indiase muzikanten en muziekliefhebbers, die het harmonium beschouwden als een integraal onderdeel van de Indiase muziektraditie.
Deze muzikant, die in de jaren 1930 het hoofd was van de afdeling westerse muziek van AIR, had in een artikel verklaard dat het onvermogen van het harmonium om gamakas (microtonen) te produceren, het ongeschikt maakte voor Indiase muziek. Zijn mening leidde tot het verbod van het harmonium in de AIR-uitzendingen in maart 1940.
Dit oordeel van de Britten blijft de reis van het harmonium in India tot ver na de onafhankelijkheid achtervolgen. “Als dit geen klassiek geval is van een koloniaal overblijfsel, wat is het dan?” vraagt een Indiase muziekkenner zich af.
Sommige puristen zoals Ameer Khan, Bade Ghulam Ali Khan en Begum Akhtar gaven zelfs de voorkeur aan het harmonium als begeleidingsinstrument boven de sárangi, omdat ze vonden dat de noten ervan onbuigzaam en constant waren. De ongekende populariteit ervan leidde All India Radio ertoe om serieus de vraag naar het gebruik ervan in uitzendingen van klassieke en lichte muziek te herzien, en uiteindelijk moest AIR in oktober 1970, na een verbanning van meer dan drie decennia, een richtlijn uitvaardigen die het verbod op het harmonium gedeeltelijk ophief in de uitzendingen van klassieke en lichte klassieke muziek op het nationale netwerk. Het harmonium is nog steeds niet gangbaar in de Carnatische muziek.
Het huidige harmonium is in staat om een breed scala aan tonen te produceren, wat zeer zeldzaam is bij andere instrumenten. Een hoogwaardig harmonium heeft twee, drie en zelfs vier sets tongen. Het instrument beslaat drie tot vier octaven, met sub-bas, bas, medium en hoog. Het instrument is groter en heeft ingebouwde mogelijkheden om de lucht door twee compartimenten te scheiden. Het voordeel van deze bouw is dat wanneer er lucht in wordt geblazen, deze niet hard tegen de tongen aan slaat. Uit de luchtdichte compartimenten komt de ‘wind’ zachtjes door de tongen wanneer een toets wordt ingedrukt. In vroeger tijden was het instrument uitgerust met slechts één enkel reedboard. Dit maakte het geluid dat het produceerde schel en hard. De hedendaagse harmoniums hebben drie reedboards die zigzag aan elkaar zijn bevestigd, met de mogelijkheid voor luchtafvoer, wat zorgt voor zachtheid van toon en melodie.
In de periode die volgde op de contracttijd was het nog een vrij onbekend instrument. In die periode was het ook nog eens verbannen van de radio in India. Maar het was ook een duur apparaat en er waren geen muziekleraren en/of -meesters van wie je het kon leren. De enkele eigenaar die het leerde, deed dat met vallen en opstaan. En daar zat nu net het voordeel: je kon het makkelijk bedienen en dus ook makkelijk aanleren. Nog een voordeel was dat het een kleiner apparaat was geworden dan zijn voorganger, en dat een enkele persoon het kon dragen.
Wie de hele reeks ‘Hindostaanse muziekinstrumenten’ wil volgen: klik op de tag ‘Hindostaanse muziekinstrumenten’ hieronder.
RSS
Facebook
Twitter
