Het slavernijverleden en de paus
De lange weg naar een post-koloniaal Christendom
door Herman Fitters
Keurde de kerk slavernij ooit goed? (26/9), vraagt de Amerikaanse theoloog Steve Weidenkopf zich af. Het antwoord op zijn defensieve artikel, vertaald door het Belgische Sint Paulus Instituut, luidt: Jawel, lange tijd. Het lijkt de missie te zijn van Weidenkopf en genoemd instituut om ‘mythes’ over de katholieke kerk te ontkrachten en haar ‘ononderbroken traditie’ te bewijzen of beter gezegd te promoten. Jammer dat de discussie meteen in het licht wordt gezet van ‘haat tegen de kerk’, dat is helemaal niet nodig. Het tekent wel de gemarginaliseerde positie van de hedendaagse kerk(en).

Weidenkopf wil uitgaan van de ‘gezaghebbende leer’ van het Leergezag en niet van individuele katholieken die slavernij goedkeurden of zelf slaven hielden. Toch komt hij wel met tegenvoorbeelden van individuele katholieken die slavernij afkeurden en slaven vrijkochten. Dit gebeurde onder meer in Suriname, vóór 1863. De praktijk was soms inderdaad beter dan het leergezag, maar soms ook veel minder fraai. Natuurlijk, het gaat er eigenlijk om hoe je met je medemens omgaat gegeven het sociaal-economische systeem waarin je je bevindt. We moeten individuen beoordelen binnen die context. Maar van het hoogste gezag mag je wel een antwoord verwachten op systeemvragen. Daarom is het wel oké eens te focussen op het leergezag, de pauselijke documenten, zoals Weidenkopf doet.

Maatschappijbevestigend
In de eerste eeuwen van het christendom is de kerk te kenschetsen als uiterst maatschappijkritisch in een op slavernij gebaseerde maatschappij (Romeinse rijk). Slaven konden immers christen worden, op gelijke voet met vrijen. Maar nadat het christelijk geloof in het jaar 313 gelegaliseerd werd, werd het leergezag ook steeds meer maatschappijbevestigend. Veel pausen citeerden Augustinus (354-430 n.Chr.) die stelde dat het instituut van de slavernij van God komt en goed is voor slaven en meesters. In de 13e eeuw formuleerde de paus vier ‘rechtvaardige redenen’ voor het houden van slaven en werd slavernij door kerkjuristen gerechtvaardigd als onderdeel van de ‘natuurwet’ en het ‘volkerenrecht’. De twee belangrijkste goede redenen waren: personen buitgemaakt in een ‘rechtvaardige oorlog’ en personen veroordeeld tot slavernij vanwege begane ‘misdaad’.
Toen in de 15e eeuw een Nieuwe Wereld zich opende en de slavernij opnieuw belangrijk werd voor de Europeanen blonken de pausen niet uit in veroordelingen ervan.[i] Het ‘zonder onderscheid’ tot slaaf maken van de oorspronkelijke bewoners van Amerika werd weliswaar veroordeeld, maar de vier ‘terechte titels’ voor het houden van slaven niet. In 1741 werd dit door Benedictus XIV nog eens bevestigd, wat de invoer van slaven uit Afrika juist rechtvaardigde. Ook zijn opvolgers trokken de slavernij als zodanig niet in twijfel. Paus Gregorius XVI volgde in 1839 wel netjes de internationale ontwikkelingen door het trans-Atlantische slaventransport te veroordelen – maar de binnenlandse slavenhandel dus niet.

Olie op canvas. Paleis van Versailles
Ommekeer
Een ommekeer komt pas in 1888 als paus Leo XIII zijn steun betuigt aan de afschaffingsbeweging en in algemene termen de slavernij veroordeelt. Expliciet wordt het in eigendom hebben van andere mensen pas veroordeeld 1965. Het Tweede Vaticaanse Concilie verdedigde de menselijke grondrechten en veroordeelde iedere schending van de menselijke integriteit, waaronder de slavernij. Pas in 2020 spreekt de kerk zich uit tegen het oude idee van de rechtvaardige oorlog.[ii] Deze passage in paus Franciscus’ laatste encycliek Fratelli tutti gaat voor sommige katholieken tamelijk ver. Maar het is wel diezelfde ‘rechtvaardige’ oorlog, die de slavernij eeuwenlang gerechtvaardigd heeft.
Ik zie overigens nog een andere ‘ononderbroken traditie’, die Weidenkopf niet noemt. In het recente oktober nummer van Kerk Wereldwijd, tijdschrift voor missie en dialoog, gaat hoofdredacteur Eduard Kimman in op de huidige slavernijdiscussie en hoe om te gaan met het verleden.[iii] Kort gezegd komt het neer op het volgende. Omdat het toch allemaal zo lang duurt met die sociaal-economische achterstelling van de nazaten van slaafgemaakten wijst apostel Paulus ons de weg. Stap één is in god geloven. Dat betekent dat je een ‘knecht van god’ wordt. Stap drie, de verheffing, volgt na de dood. Mijns inziens is dit wel een teleurstellend antwoord op actuele vragen. Maar het past wel in de katholieke traditie van persoonlijke en volledige berusting. Zo kun je goed uit de waan van de dag stappen, maar het is bepaald geen antwoord op datgene wat de Black Lives Matter beweging op de agenda heeft gezet. Ik hoop toch op een andere houding van de katholieke kerk in deze. Wie weet begint dat – traditiegetrouw – bij haar hoogste gezagsdrager, de paus.
Post-koloniaal christendom?
Maatschappelijk is er steeds meer belangstelling voor (de gevolgen van) het kolonialisme. Onder wetenschappers groeit de interesse in het thema. De trans-Atlantische slavernij heeft ontegenzeggelijk zijn doorwerking in de hedendaagse maatschappij in de vorm van onbewust en systemisch anti-zwart racisme. De politiek hobbelt zoals wel vaker achter de maatschappeljke ontwikkelingen aan, op enige afstand gevolgd door de kerken. De ‘wereldkerk’ zit in de achterhoede.
Vooralsnog is onder historici de relatie tussen missionering en kolonisatie een ondergeschoven aandachtsgebied. Misschien komt dat omdat de kerken hun eigen geschiedenis al lang en breed beschreven hebben en ze heden ten dage nog maar een marginale positie in de samenleving innemen. Desalniettemin is het voor de kerken van groot belang historisch-kritisch onderzoek in hun archieven toe te laten en de dialoog met niet- of andersgelovigen hierover aan te gaan. De kerken dragen een medeverantwoordelijkheid voor de zwarte bladzijden uit ons verleden én voor de toekomst. Als het gesprek hierover niet tot stand komt is een post-koloniaal christendom nog ver weg.
[i] https://www.womencanbepriests.org/nl/teaching/slavery1.asp
[ii] https://www.trouw.nl/religie-filosofie/wat-het-belang-van-de-nieuwe-encycliek-van-paus-franciscus~b4fdcd42/
[iii] https://missio.nl/kerk-wereldwijd/
Duidelijk vergeten dat in west Europa de slavernij einde 1200 al ver uitgeroeid was. En nergens anders ter werled dat gebeurde, Over de oudere Arabise slavenhandel wordt heel stilletje gezwegen. Alleen RKK is in het vizier!
Peerke Donders evenals de vele heiligen hebben slaven verzorgd en verdienen dus bewondering. Geen afkeuring.