Het dilemma van de tolerantie (4)
door Willem van Lit
Talio of ruilinterventie
Guépin bouwt zijn betoog over fanatisme en dogmatisme op vanuit het begrip talio. Talio komt uit het Grieks; het betekent ruil en talio is de wet van dienst en wederdienst. (Guépin pag. 159 en 402). Voor wat, hoort wat, een weldaad vergelden met een weldaad en een wandaad met een wandaad.
Daar komt het kortweg op neer en dat is een algemeen menselijk uitgangspunt van handelen en denken. In de oud-Griekse samenleving was dit ook het uitgangspunt van rechtvaardig menselijk verkeer. Het is tevens het beginsel van de redelijke vergelding. Wederzijds handelen is essentieel in het verkeer van menselijke betrekkingen. “Het ontvangen van een belediging is krenking van de eer maar ook het ontvangen van weldaden is krenkend. Het geven van weldaden verhoogt de eer. Zoals het cynisch bijbelwoord zegt: ‘het is zaliger te geven dan te ontvangen’. Wie geeft dwingt de ander tot dankbaarheid en dat is een schuld die wordt ingelost door méér terug te geven dan ontvangen was. Men zou kunnen zeggen dat men, door meer terug te geven, het vernederend karakter van het ontvangen compenseert; men bevrijdt zich van de verplichting. Wie geeft, verhoogt zijn prestige. De bedelaar zit onder aan de pikgraad, hij kan alleen dankbaarheid teruggeven, maar hij heeft de neiging heimelijk verwensingen te mompelen. Hulpverlening maakt apathisch of rebels. De gewone haat jegens weldoeners”.
Het doorbreken van de talio leidt onherroepelijk tot problemen, juist doordat vergelding, ten goede of ten kwade niet mogelijk is. Tolerantie kan pas werken vanuit deze wet van dienst en wederdienst. Naastenliefde in de echt klassieke zin – en dat is niet de christelijke – gaat uit van het erkennen en herkennen van de eigenwaarde van de ander. Men doet in de geregelde menselijke verhoudingen beroep op het wederzijdse eigenbelang. Dit kan nooit van de grond komen in de situatie waarbij een van de partijen uitgaat van de eigen overtuigde en kennelijk niet te weerleggen waarheid, de leerstellingen, waarbij men geen tegenspraak duldt. Hier faalt de werking van de talio en krijgt tolerantie geen enkele kans. Christendom, jodendom en de islam monopoliseren de waarheid door de erkenning van maar één God toe te laten. Bij het christendom heeft dat in de periode van de reformatie en contrareformatie, maar ook in de periode van de kolonisatie van de nieuwe wereld miljoenen mensen het leven gekost. De islam deed en doet nog steeds hetzelfde. De operaties zijn later herhaald door communistische en fascistische eenkennigen. Ook zij hebben ten koste van miljoenen mensen het geluk beloofd en eenzijdig de naastenliefde vanuit hun geloof op een gruwelijke manier in de praktijk gebracht.
Voltaire zegt het zo: “de mensen mogen niet fanatiek zijn als zij de tolerantie waard willen zijn”. (Voltaire pag. 96). Hij legt dit – onverdraagzaamheid – ook uit aan de hand van de wet van het wederzijds handelen, de talio: “wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.” Als je dit uitgangspunt hanteert, dan kun je niet tegen iemand zeggen dat hij moet geloven wat jij gelooft óf dat hij anders moet sterven. Op zo’n moment zeg je in feite dat de ander recht heeft op onverdraagzaamheid. En dat is onzinnig, wreed en absurd: “het is het recht van tijgers, en het is nog veel afschuwelijker, want tijgers verscheuren andere dieren alleen om ze op te eten, maar wij hebben elkaar uitgeroeid om een paar paragrafen.” (Voltaire, pag. 37.)
Hij zegt dit over christenen in zijn eeuw; hetzelfde kun je zeggen over moslims. Zowel het christendom als de islam monopoliseren de waarheid, maar dit blijft niet noodzakelijkerwijs beperkt tot één groep. Er zijn zoveel scheuringen binnen één waarheid en dan gaat men elkaar te lijf. De onverdraagzaamheid blijft niet beperkt tot groepen buiten de eigen geloofskring. Dat speelt momenteel ook binnen Turkije, waar een richtingenstrijd binnen de opvattingen tot bloedbaden leidt.
Het zelfgekozen martelaarschap
Bij deze constateringen broeien achterdocht en onbehagen. Men gaat soms erg ver in het claimen van de waarheid. Telkens men de dialoog ontloopt en de ander wil dwingen tot een andere opvatting, ontstaat er argwaan voor fanatisme. Ruud Koopmans, hoogleraar sociologie, die in Duitsland aan de Humboldt-Universiteit werkt, ondervindt de dreiging van de Berlijnse anti-fascisten-studenten-groep omdat hij kritisch staat tegenover de islam en dat hij daarover publiceert. Hier ziet men de effecten van de beschaming met een verleden, “een verstikkende politieke correctheid, waarin de discussie vrijwel onmogelijk is geworden”, zoals Koopmans zegt. (‘Politieke correctheid verstikt het Duitse debat’, FD, 12 aug. 2016). Als je even afwijkt van de ‘waarheid’ van die Antifa-beweging dan ben je verdacht als fascist. Het is onontkoombaar dat je dan als fout wordt neergezet. “Ze willen alleen hun eigen mening bevestigd zien”, een mening die voor waarheid staat. Dit is het kenmerk van fanatisme. Politieke correctheid als fanatisme.
Het politiek correct denken is ontstaan in de jaren zestig van de vorige eeuw toen links in coalitie ging met een deel van vertegenwoordigers van het christelijk gedachtegoed, waarin men elkaar wonderwel vond in gemeenschappelijke waarden en de getuigenis daarvan. Het was in Nederland de tijd van het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) en de massale protesten tegen de kruisvluchtwapens op het dieptepunt van de wapenwedloop. Deze protesten kwamen voort uit de idee van het geperverteerde beginsel van de andere wang toekeren als je door je vijand op de andere bent geslagen. Dat beginsel kom je ook tegen bij de progressieven van deze dagen. Het is in de kern hetzelfde idee als de fundamentalisten van de islam, de bomgordeldragers van deze tijd: offer jezelf op als martelaar uit liefde voor je vijand. Het is hetzelfde martelaarschap dat het IKV predikte bij het eenzijdig weghalen van de kruisvluchtwapens: een merkwaardig soort zelfgekozen martelaarschap waar je honderdduizenden anderen in mee trekt; dat is pas radicalisme!
[vervolg, deel 5, klik hier]
RSS
Facebook
Twitter
