blog | werkgroep caraïbische letteren

Het dilemma van de tolerantie (12 en slot)

door Willem van Lit

Samenleven is allereerst mensenwerk
Herkent de lezer wat ik schrijf? Het lijkt zo vanzelfsprekend. Zo zit het toch in elkaar. Voor velen is dit echter geen gewoon verhaal, zeker voor hen die net de deuren achter zich hebben dicht getrokken en vertrokken zijn uit de hun vertrouwde omgeving en cultuur. Daarnaast is het voor een aantal van onszelf nog een wat merkwaardig betoog.

 

 

Velen denken dat moraal zonder godsdienst niet mogelijk is. Velen zien religie als enige bron van moraal. Heidenen kunnen toch geen moraal hebben! Ik heb echter willen laten zien dat moraal in de kern voortkomt uit de wijze waarop mensen in redelijkheid met elkaar verkeren. Hierin worden de codes van omgang gevormd. Liefde kán en moet, maar die bewaren we voor de meer intieme kringen, je directe familie en goede vrienden bijvoorbeeld. Onze kritische rede is onder andere tot ontwikkeling gekomen op basis van de wijze waarop mensen hebben geleerd om te gaan met hun driften en de wijze waarop zij gedwongen werden hun gedrag te modelleren. De huishouding van onder andere de schaamte en de woede heeft in de loop van eeuwen een belangrijke functie gehad. De ontwikkeling in dat huishouden is door Norbert Elias in Het civilisatieproces uitgebreid bestudeerd en beschreven. Het kritisch rationalisme is in zijn huidige hoedanigheid steeds verfijnder geslepen in de mechanismen van intermenselijke betrekkingen en langs patronen die Elias heeft beschreven, waardoor een steeds grotere beheersing van geweld mogelijk werd. De moraal is in eerste instantie een menselijk fenomeen en die speelt een intensieve rol in het streven naar een goed leven.

 
De christelijke, maar ook de islamitische interpretatie van de moraal komt – meer dan men misschien denkt – tevens voort uit de ideeënleer van Plato. Popper heeft dat aangetoond in zijn boek over de open samenleving.
Ik beschrijf in het bestek van dit opstel geen uitgebreid programma voor integratie van nieuwe inwijkelingen in onze Europese samenleving en cultuur. Ik zeg met nadruk Europa. Wat ik hier zeg, zijn geen exclusief nationale zaken; dit is geen nationalistisch betoog. Ik heb met mijn betoog ten eerste getracht duidelijk te maken dat de meesten van hen die voortkomen uit een gesloten samenleving, een andere oriëntatie hebben op essentiële menselijke mechanismes en de werking en functies van onze instellingen en structuren. Daar moeten we niet langs kijken of met de rug naar toe gaan staan. Dan slaan we onze eigen kop in. Deze naïviteit is letterlijk dodelijk. Ze komt voort uit ons eigen onbehagen of schaamte niet onze vinger te willen opheffen en anderen uit te leggen hoe ze met ons moeten omgaan. Het feit dat we niet zouden weten hoe we dat moeten uitleggen, kan eigenlijk niet bestaan. Het zit in onszelf als dagelijkse gebruikers van de kritische redelijkheid om het wél te doen: we doen het immers steeds en op elk moment met onszelf. En daarom gebruiken we het ook naar de nieuwe bewoners. We weten niet beter. En toch willen we ons steeds verontschuldigen voor onszelf en hen sparen. Dat moeten we afleren, zoals ik al heb aangetoond.

 
Als tweede wil ik aangeven welke grondhouding we moeten aannemen om met overtuiging en in klare taal onze eigen oriëntaties, ideeën, waarden en normen in een betrokken kritisch redelijke vorm naar voren te brengen, hen in de pijn van het leven in vrijheid te begeleiden en met hen in werkelijke dialoog te gaan. Dit is geen pleidooi voor buiten sluiten; de inwijkelingen móeten deelnemen aan onze samenleving en wel op basis van de interventie van de ruil, de faire deal, geen onverschilligheid, geen haat of onverdraagzaamheid. De dialoog moet gaan over de essentiële functie van gelijkwaardigheid, de fundamentele werking van solidariteit in een houding van constructieve wederzijdse dynamiek. Dát is regeren vanuit redelijkheid en niet vanuit de fnuikende patstelling die men naastenliefde noemt. Het is de praktijk van elke dag die telt. Ik eindig met Popper: “Vooruitgang is namelijk hetzelfde als zich voortbewegen op weg naar een ander doel, een doel dat voor ons als menselijke wezens bestaat (…). En we kunnen dat doen door de democratische instellingen waarop de vrijheid, en daarmee de vooruitgang gebaseerd is, te verdedigen en te versterken. En we zullen dat veel beter doen als we ons bewuster worden van het feit dat die vooruitgang van onszelf afhangt, van onze waakzaamheid, van onze inspanningen, van de helderheid waarmee we onze doeleinden formuleren en van het realisme waarmee we kiezen”. Popper, pag. 529).
Vrijheid is de basis voor vooruitgang. Leven is mensenwerk. Je mag hiervoor geen excuses maken op basis van een boek. Keuzes maken is leven met twijfel. Daar moeten wij het uitdrukkelijk met de inwijkelingen over hebben als ze hier willen komen leven. En dát in een kritische houding van redelijkheid.

 

Willem van Lit

Willem van Lit

Literatuurlijst

• Balci, Erdal, Sta op, westerse hoofddoekmeisjes, De Groene Amsterdammer, 5 mei 2016.
• Beetz, Frederik van, Waarom nog tolerant voor intolerantie, Opinie Z, 30 augustus 2016, https://opiniez.com/2016/08/30/waarom-nog-tolerant-voor-intolerantie/
• Broek, Aart G., De terreur van de schaamte, Brandstof voor agressie, De Knipscheer, 2015.
• Canetti, Elias, Massa en Macht. Athenaeum, Polak&Van Gennep, 1976.
• Dohmen, Joep, Tegen de onverschilligheid, Ambo, elfde druk 2011.
• Elias, Norbert, Het civilisatieproces, Boom, 2011.
• Goudsblom, J., Het regime van de tijd, Athenaeum Boekhandel Canon, 2006.
• Guépin, J.P., De Beschaving, Bert Bakker, 1985.
• Hirsi Ali, Ayaan, Ketters, Augustus, tweede druk, 2015
• Hirsi Ali, Ayaan, Nomade, Augustus 2010.
• Koopmans, Ruud, Politieke correctheid verstikt het Duitse debat, Financieel Dagblad, 12 aug. 2016.
• Lit, Willem van, Cariben laten we het onmogelijke vragen, Free Musketeers, 2013.
• Popper, Karl, De open samenleving en haar vijanden, Lemniscaat, derde druk 2009.
• Rushdie, Salman, Schaamte, Atlas, 2013.
• Schäfer, Lothar, Popper, Lemniscaat, derde druk 2010.
• Schippers, Edith, De paradox van de vrijheid, Elsevier. H.J. Schoo lezing, 10 september 2016.
• Signer, David, http://www.srf.ch/sendungen/srf-4-aktuell/das-burkaverbot-wird-auch-in-afrika-diskutiert-nur-anders
• Taylor, Charles, Bronnen van het zelf, Lemniscaat, derde druk 2011.
• Voltaire, Verhandeling over de verdraagzaamheid, Van Gennep, 2015.

1 Trackback/Ping

Your comment please...

  • RSS
  • Facebook
  • Twitter