Een Kompas – Leren van geschiedenis 103
door Hilde Neus
Soms zijn we de weg kwijt, letterlijk of figuurlijk. En dan hebben we een kompas nodig, een richtingaanwijzer. Niet een die aangeeft of we links of rechts moeten afslaan, zoals in een auto. Maar een die aangeeft wat de juiste weg is. Iedereen op deze aarde heeft zich wel eens verloren gevoeld, en was op zoek naar de juiste weg. Denk maar aan verdwalen in het bos. De jungle is groen, en elke boom lijkt hetzelfde. Door de bomen zien we het bos niet meer. Als er geen pad is, weten we niet welke richting we uit moeten lopen. Vroeger oriënteerden we ons op de zon. Waar die opkomt en ondergaat kan ons wijzen waar het Oosten is, of het Westen.
Soms hebben we een gids nodig, iemand die het bos kent. Hierbij kan je ondersteund worden door specialisten, met betere inzichten, door ervaring bijvoorbeeld. Door kennis van de praktijk, iemand die weet wat je kan eten en drinken om in leven te blijven. We kennen de verhalen van kinderen die verdwalen in het bos. Omdat ze weten hoe ze moeten overleven komen ze na weken weer tevoorschijn.
Een kompas
Bij het vinden van de juiste weg kan een kompas goed van pas komen. Dit is een navigatie-instrument om de richting ten opzichte van het noorden te bepalen. Origineel bestond het uit een opgehangen, draaibare magneet, die door het aardmagnetisch veld in een bepaalde richting staat. Denk bijvoorbeeld aan een scheepskompas.
Tegenwoordig zijn deze gyroscopisch, dit betekent dat het een tol is waarvan de draaiing ervoor zorgt dat de as van de tol evenwijdig gaat staan aan de as van de draaiende aarde en vervolgens in dezelfde richting blijft. Tegenwoordig is het kompas een stukje technisch vernuft en dit effect kan bereikt worden met een trillend stukje micro-elektronica (MEMS). Dit wordt zelfs toegepast in mobiele telefoons en games. En in vliegtuigen natuurlijk, al is het als veiligheids back up. Met satellieten in de lucht kan een gps zelfs als kompas fungeren.
Het oudste exemplaar
In de bronnen is al vroeg een apparaat gelijkend op het kompas opgenomen in China, daar sinan genoemd. Dit waren stukken gemagnetiseerd ijzer of ijzererts die op een plankje lagen en in water dreven. Verbeteringen in de vorm van een staafmagneet, een betere ophanging en de kompasroos volgden later. In de 12e eeuw verspreidde het gebruik van het kompas zich via de Arabieren naar Europa. Het scheepskompas werd in Europa vanaf ca. 1350 algemeen toegepast. Het eenvoudigste heeft een draaibare naald op een vaste roos en kan voor een eenvoudige oriëntering op het noorden gebruikt worden. Meestal is het met een vloeistof gevuld, die de beweging van de kompasnaald dempt. Scheepskompassen zijn zo uitgevoerd, met een schaalverdeling die meedraait. Op het kompashuis is hierbij een zogenoemde zeilstreep aangebracht, die gelijkgaat met de lengteas van het schip. Dat wordt dan op de juiste koers gestuurd door die tegenover de zeilstreep af te lezen.
Kompasroos
Oorspronkelijk werd de cirkel ook wel windroos genoemd, in vieren, achten, zestienen, 32-en verdeeld, waarbij de richting volgens een vast systeem werd aangeduid: tussen noord en oost kwam noordoost, tussen noord en noordoost noordnoordoost, enzovoorts. De oudste kompassen, waren onderverdeeld in acht streken. Later werden dit er 16, en van 32 zelfs 64, waarmee de koers kon worden bepaald. We kennen de indeling in 360 graden, en de vier hoofdstreken Noord Oost Zuid en West worden door een letter aangegeven. Op oude kaarten zien we altijd een kompasroos ingetekend, om de Noord-Zuidrichting aan te geven.
Deze kompasrozen kunnen eenvoudig zijn, maar ook zeer gedetailleerd, ingekleurd of zwart-wit. Vaak was de tekening een proeve van de kaartenmakers kundigheid. Het is de moeite waard om op te letten wanneer u kaarten bekijkt, zoals op de site van Atlas of Mutual Heritage.
In 1777 was de Franse militair Malouet in Suriname, in verband met de oversteek van de Boni-Marrons naar Frans territoir. Hij voerde besprekingen met Gouverneur Nepveu, ten tijde waarvan een met marmer ingelegd kompas werd geplaatst. De overlevering gaat dat een dergelijke steen bij het gerechtsgebouw zou liggen, maar deze is aan de Waterkant. En in uitstekende staat gebleven.
Elke politicus zou er eens naar toe moeten wandelen, om zijn morele kompas eraan te ijken en in de juiste richting te krijgen.
RSS
Facebook
Twitter
