blog | werkgroep caraïbische letteren

Een Colombiaanse schrijfster – Een Curaçaose uitgever – Een Nederlandse hoofdpersoon (3 en slot)

door Willem Bant

 

Elk jaar vindt in de Colombiaanse hoofdstad Bogotá de Feria Internacional del Libro de Bogotá (FILBo) plaats, met een jaarlijks wisselend país invitado de honor. In april is Nederland eregast op de FILBo 2016. De literaire relatie tussen Nederland en Colombia is nooit erg nauw geweest; weinig Nederlandse fictie-auteurs hebben zich beziggehouden met het land van Gabriel García Márquez, Fernando Botero en Pablo Escobar. Aan de andere kant komt Curaçao weliswaar voor in de werken van bijvoorbeeld García Márquez, maar moet ook worden vastgesteld dat Colombiaanse literatoren aan het Europese deel van het Koninkrijk nauwelijks woorden hebben gewijd. Maar er is een uitzondering: in 1888 publiceerde de Colombiaanse Soledad Acosta de Samper bij de Curaçaose firma A. Bethencourt e Hijos Una holandesa en América, een lijvige roman die begint in Nederland en die met Lucía een (half) Nederlandse hoofdpersoon heeft. In een serie artikelen zal Willem Bant, docent Nederlands en Spaans op Aruba, aandacht besteden aan de Colombiaanse schrijfster, de Curaçaose uitgever en de Nederlandse hoofdpersoon van Una holandesa en América. In dit derde artikel draait het om Lucía, nuestra holandesa, de hoofdpersoon van de roman. Zij wordt door Acosta de Samper nadrukkelijk als role model gepresenteerd. De Nederlandse Lucía is een modelo a seguir voor de 19e-eeuwse Colombiaanse vrouw.

Bogota Plaza Bolivar

Bogotá, Plaza Bolívar

 

Nederland – Colombia
Als haar ouders besluiten vanuit Nederland naar Colombia te emigreren, wordt de nog heel jonge Lucía achtergelaten bij haar tante en haar nichtje. Dit deel van Lucía’s leven wordt beschreven in het eerste, Nederlandse deel van de roman, waaraan we in het eerste artikel van deze serie aandacht besteedden. Als Lucía’s moeder overlijdt, vraagt haar vader haar om naar Colombia te komen om daar de zorg van het gezin op zich te nemen. Vanuit Le Havre reist Lucía onder de hoede van de Colombiaanse familie Almeida naar Colombia. In deel twee en drie van de roman volgen we Lucía op de tocht naar haar nieuwe woonplaats, de hacienda van haar vader. Acosta de Samper kan op deze manier het welvarende en rustige Nederland contrasteren met het chaotische, politiek onrustige en arme Colombia. Op persoonlijk niveau zien we deze tegenstelling in eerste instantie duidelijk terug: het gezin van tante Rieken waarin Lucía in Nederland opgroeit, is een oase van rust waarin oer-Hollandse waarden als reinheid en regelmaat de boventoon voeren. Op de hacienda van haar vader in Colombia wordt ze geconfronteerd met chaos, drank (haar zus Clarisa en diens man) en drugs (haar vader is verslaafd aan opium) en een gedesintegreerd gezin met broers en zussen die noch opvoeding noch onderwijs hebben genoten – de ‘civiliserende’ hand van Lucía is hier meer dan welkom.
Op een hoger niveau echter liggen de tegenstellingen minder duidelijk. De Colombiaanse natuur is in de ogen van Lucía aan de ene kant beangstigend, maar is tegelijkertijd van een kracht en een schoonheid die niet te vergelijken zijn met het weinig spannende Nederlandse landschap waarin Lucía is opgegroeid. Verder is Colombia niet alleen de barbarie die ze aantreft op de hacienda van haar vader en de onrust die het gevolg is van een korte burgeroorlog die uitgebreid beschreven wordt in deel vier. Colombia is ook civilización en cultura. Op de hacienda ontvangen zowel Lucía als haar vader boeken, kranten en tijdschriften en als Lucía in Bogotá bij de familie Almeida logeert, komt ze daar in contact met studenten die politiek actief zijn.

 

hacienda

Een colombiaanse hacienda in de 19e eeuw

Lucía’s ouders
Lucía’s moeder heeft, anders dan haar zus Rieken, de tante van Lucía, een inadecuada educación gehad, wat heeft geresulteerd in een teveel aan romanticismo. Hierdoor laat ze zich gemakkelijk verleiden door ‘verkeerde’ mannen, bijvoorbeeld de zeeman Andrés. Na de mislukte relatie met Andrés, kiest Johanna andermaal voor een verkeerde man, Jorge Harris, met wie ze enkele jaren na haar huwelijk naar Colombia vertrekt. Lucía, achtergelaten bij haar tante Rieken, creëert voor zichzelf een zeer vertekend beeld van haar afwezige vader. Ondanks een sólida educación en het feit dat ze graag studeert, heeft ook Lucía, net als haar moeder, last van een teveel aan romanticismo. Dit leidt er bijvoorbeeld toe dat ze zich op basis van allerlei semi-fictieve reisverhalen en middels de onbetrouwbare brieven van haar vader een beeld vormt van Colombia dat zeer weinig realistisch is. Eenmaal ter plekke komt Lucía erachter dat de Colombiaanse realiteit heel anders is dan dat zij zich had voorgesteld. Alles wat ze ziet “causó honda repugnancia a la pulcra y esmerada Lucía.” Oftewel: al het nieuwe wekt een diepe weerzin op bij de keurig nette Lucía. Ook de ontmoeting met haar vader is weinig veelbelovend, terwijl haar broers en zussen onopgevoede halve wilden zijn aan wie Lucía haar handen vol zal hebben. Terwijl de familie op weg gaat naar de hacienda, die een grote, vervuilde chaos blijkt te zijn, heeft Lucía haar conclusie al getrokken: “¡Ah! pensaba Lucía con angustia ¡cuán distinta es la ilusión de la realidad! Nada he encontrado en América como lo esperaba!”, wat vrij vertaald wil zeggen: “Ah, dacht Lucía droevig, de illusie is totaal anders dan de werkelijkheid. Niets is in Amerika zoals ik had verwacht!”
Korte tijd later krijgt Lucía een nieuwe klap als haar nicht Rieken haar vanuit Nederland in een brief laat weten dat ze gaat trouwen met buurman Carlos Van Verpoon, op wie Lucía heimelijk verliefd was. Lucía is ruw wakker geworden; ze beseft dat ze het van haar moeder geërfde teveel aan romanticismo van zich af moet schudden; de werkelijkheid is anders dan de fantasie: Amerika is geen paradijs, haar vader is geen held uit een avonturenverhaal en de man op wie ze verliefd was, bleek meer te voelen voor haar nichtje. Acosta de Samper kan Lucía nu inzetten voor de boodschap die zij met haar roman wil meegeven aan de lezer.

Mercedes en Clarisa
Als het gaat om die boodschap is het interessant om twee andere vrouwen uit de directe omgeving van Lucía te bespreken: Mercedes, de dochter van de familie Almeida, en Clarisa, Lucía’s in Colombia opgegroeide zus. Als Lucía aan het eind van deel drie ziek wordt, mede als gevolg van het nieuws dat haar nicht Rieken gaat trouwen met buurman Carlos, en het doktersadvies krijgt om aan te sterken in een frisser klimaat, reist ze naar Bogotá, waar ze gaat logeren bij Mercedes en haar ouders. Mercedes en Lucía herkennen veel dingen in elkaar, al is Mercedes veel intellectueler dan de praktische Lucía, maar ze maken toch twee heel verschillende keuzes in hun leven. Hoewel de dochter van de familie Almeida twijfels heeft bij het huwelijk, en met name over de rol van de vrouw in zo’n relatie, en zich voelt aangetrokken tot het kloosterleven, kiest ze er toch voor om te trouwen. Door te trouwen voldoet ze aan de verwachtingen die men heeft van een vrouw van haar sociale klasse. Alhoewel Lucía korte tijd later ook de kans krijgt om in het huwelijk te treden, ziet ze daar van af.
Zus Clarisa is een ander verhaal. Zij is het slachtoffer van een gebrek aan opvoeding en onderwijs en leidt een losbandig en overspelig leven. Haar rol in het verhaal lijkt weinig belangrijk, maar via Clarisa bendrukt Acosta de Samper het belang van onderwijs, waar ook vrouwen recht op hebben. Op deze manier is Clarisa nadrukkelijk van belang als het gaat om de boodschap die Acosta de Samper met haar boek wil meegeven.

 

77a87c00c102aa3dd12e53be10c122bb

Clarisa leidt een losbandig leven

De optie-Lucía
Lucía is een sobreviviente, niet alleen fysiek, maar ook mentaal. Ze heeft in Colombia tegenslagen overwonnen, teleurstellingen geïncasseerd, zichzelf ontdekt en zich op die manier gevormd tot een onafhankelijke vrouw die eigen keuzes maakt. Ze is niet de traditionele romantische hoofdpersoon die te vinden is in tal van negentiende-eeuwse romans en Acosta de Samper laat door haar hoofdpersoon zien dat het klooster en het huwelijk niet de enige opties zijn voor vrouwen. Lucía kiest voor een leven dat haar in staat stelt nuttig te zijn voor de medemens, een leven waarin ze zichzelf ook nuttig kan voelen. Als Acosta de Samper haar als een romantische held zou hebben willen voorstellen, dan zou Lucía zijn gestorven als gevolg van alles wat haar in Colombia is overkomen.
Bij dit alles laat Acosta de Samper er geen twijfel over bestaan dat bepaalde Europese waarden die Lucía meeneemt vanuit Nederland (opvoeding, onderwijs, een praktische instelling, hard werken, rust – reinheid – regelmaat) belangrijke facetten zijn in het proces van civilización dat Lucía bewerkstelligt in haar eigen familie.

 

Una_Holandesa_en_America_Novela_1400010733

De actualiteit van Una holandesa en América
Een Colombiaanse schrijfster schreef in het derde kwart van de 19e eeuw een boek met een Nederlandse hoofdpersoon dat ruim tien jaar later werd uitgegeven door een Curaçaose uitgever – een interessant geheel. De in zeer soepel en leesbaar Spaans geschreven roman combineert een knappe, afwisselende structuur met een in die tijd behoorlijk controversiële boodschap die wordt uitgedragen middels de persoon van Lucía, nuestra holandesa. Die boodschap is anno 2016 niet meer zo relevant, maar was dat wel in het negentiende-eeuwse Colombia.
Een ander aspect van de roman heeft echter nog wel steeds relevantie voor de hedendaagse lezer. Acosta de Samper presenteert in de figuur van Lucía een buitenlandse vrouw die emigreert naar een vreemd land. Ze leert de taal en past zich aan, waarbij ze haar eigen Europese normen en waarden combineert met de eigenheid en de cultuur van haar nieuwe leefomgeving. Ze gaat deel uitmaken van de cultuur van het nieuwe land zonder daarbij zichzelf en haar land van herkomst te verloochenen; een proces waarbij ze dankzij diezelfde Nederlandse achtergrond in staat is het land van bestemming, Colombia in dit geval, te verrijken.
In een tijd waarin de discussie over immigratie en integratie in tal van landen volop wordt gevoerd, presenteert Soledad Acosta de Samper in Una holandesa en América een hoofdpersoon die wat dit onderwerp betreft nog steeds een modelo a seguir is.

——————————————————————————————————————

Bibliografie
Acosta de Samper, Soledad (1888). Una holandesa en América. Curaçao: A. Bethencourt e Hijos.
Alzate, Carolina (2007). “Crítica: los elegidos. Un viaje por cuatro siglos de creación literaria.” In: El País, 24 november 2007.
Alzate, Carolina (2011). “Otra amada y otro paisaje para nuestro siglo XIX. Soledad Acosta de Samper y Eugenio Díaz Castro frente a María.” In: Lingüística y Literatura, 59, pp. 117 – 135.
Echteld, Liesbeth (1999). Literatura en español en Curazao al cambio del siglo. Utrecht: Universiteit van Utrecht. Proefschrift.
Hartog, Joh. (1944). Journalistiek leven in Curaçao. Willemstad: Paulus-drukkerij.
Hartog, Dr. Joh. (1961). Curaçao. Van kolonie tot autonomie. Deel II (na 1816). Aruba – Nederlandse Antillen: D.J. de Wit.
Rutgers, Wim (1992). Letterkundig leven rond de eeuwwisseling. Aruba: Editorial Charuba.
Rutgers, Wim (1996). Beneden en boven de wind. Literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba. Amsterdam: De Bezige Bij.
Vallejo, Catharine (2007). “Introducción”. In: Acosta de Samper, Soledad. Una holandesa en América. La Habana/Bogotá: Casa de las Américas/Universidad de los Andes.
Wit, Liesbeth (1992). “Una contribución femenina al desarrollo de la vida cultural en Curaçao a finales del siglo XIX.” In: Mundu yama sinta mira. Womenhood in Curaçao. p. 45-50.

Met dank aan Catharine Vallejo voor het toezenden van de inleiding bij de heruitgave van 2007 van Una holandesa en América, aan Wim Rutgers voor aanmoediging en kritisch commentaar, en aan Liesbeth Echteld voor het sturen van haar artikel over Soledad Acosta de Samper.

 

feria del libro

1 Trackback/Ping

Your comment please...

  • RSS
  • Facebook
  • Twitter