De wreedheid van het alledaagse
door Tessa Leuwsha
Teju Cole is zeventien jaar als hij van Nigeria naar Amerika verhuist. Als schrijver en fotograaf keert hij na vijftien jaar terug naar Lagos, de stad van zijn jeugd. In een sfeervol reisverhaal doet hij van dat bezoek verslag in prachtige zinnen en metaforen. Zoals het doorgaans gaat met terugkerende emigranten is ook Cole vervreemd van zijn oude, vertrouwde omgeving.
Nog voor aanvang van zijn reis begint de vervreemding al. Cole, nu Amerikaan, heeft een visum nodig voor wat eens zijn eigen land was. Met dat feit kan hij best leven, maar het steekt hem dat de ambtenaar ook nog eens een fooi van hem verlangt, een voorbode van wat Cole aan corruptie in Nigeria aantreft. Een groot deel van de Nigeriaanse bevolking, van parkeerwachters tot ambtenaren, leeft van het vragen om aalmoezen of van het afpersen van mensen. Steekpenningen zijn hét sociaal smeermiddel, zonder die kruipolie stort de belangrijke informele economie in. Terwijl Cole worstelt met zijn westerse opvattingen over rechtmatigheid en democratie, is de Nigeriaanse burger de ergernis al lang voorbij. In Lagos heerst vooral berusting. Er bestaat zelfs een spreekwoord voor de algemene acceptatie: ‘idea l’a need’: Het gaat om het idee, om de achterliggende gedachte. Die goedmaker wordt in allerlei situaties gebruikt. Zijn er geen veiligheidsriemen in de auto? Ach, idea l’a need. Vertoont niet één tv-station een programma zonder ruis? Idea l’a need! Het doet er allemaal niet toe. Het gaat om het idee van veiligheid, om het idee van goede kwaliteit.
Cole logeert bij een tante. De dieselgeneratoren in de buurt, nodig voor het opwekken van stroom, zorgen voor veel herrie en stank. Hij krijgt de kans niet zijn gedachten op papier te zetten en vlucht de straat op, de chaos van Lagos in. Mensen hosselen er voor hun bestaan. Nigeria produceert zelf weinig. In het Yoruba is ‘tokunbo’ de term voor de tweedehands geïmporteerde consumptiegoederen waarmee de markt wordt overspoeld. Er zijn tokunbo auto’s, tokunbo kleren en tokunbo elektronica. Ondanks de gebrekkige economie, houdt de president van Nigeria vol dat de toestand in het land te wijten is aan degenen die kritiek leveren. Het benadrukken van tekortkomingen, dát is de grootste tekortkoming. Voor de hoogste baas draait alles om het in stand houden van ’s lands imago: je mag alleen positieve dingen zeggen. Bidden om voorspoed mag wel. In Lagos verrijzen kerken als paddenstoelen uit de grond. Maar ook de kerk kent corruptie: van één pater is bekend dat hij een Rolls Royce rijdt en een privéjet bezit. Ook voor godsdienst geldt blijkbaar: idea l’a need.
Cole bezoekt de markt, een doolhof van winkeltjes met kleurrijke plasticwaren en textiel. Het leven in Nigeria is hard. Hij herinnert zich toen hij een jaar of zeven was en met zijn moeder bij een kraam stond. Iemand riep: ‘Houd de dief!’ Een vluchtende jongen met een tas onder zijn arm kon nergens heen. Er verzamelde zich een menigte, slagen regenden op de jongen neer, angst stond in zijn ogen. Toen wierp iemand een autoband om de jongen, overgoot die met benzine en stak hem aan. De jongen lichtte op en danste als een bezetene van pijn. Het vuur doofde langzaam, de jongen lag stil. De drukte op de markt hervatte zich. Het leven in Nigeria is niet alleen hard, ook wreed.
In het Nationaal Museum, een plek uit Cole’s jeugd, hoopt hij rust en inspiratie te vinden. Helaas is de collectie nog maar een slap aftreksel van wat hij zich herinnert. Veel Nigeriaanse kunstvoorwerpen staan tentoongesteld in Europese steden als Londen en Berlijn. Kostbare voorwerpen zijn daarnaast ook nog eens ‘weggedragen’ of opgeëist door opeenvolgende dubieuze volksleiders voor in hun privécollecties. In het museum zijn nog wat maskers te vinden en manden bewerkt met kralen. De geschiedenis neemt in Nigeria geen prominente plek in. Van slavernij, bijvoorbeeld, bestaan nauwelijks nog tastbare overblijfselen. Slavenforten, zoals in Ghana of Senegal, waren in Nigeria overbodig. Slavenschepen konden wekenlang in de rustige Nigerdelta voor anker liggen. Jaarlijks werden daar honderden slavenschepen volgeladen; het verkopen van slaven was een lucratieve handel. Ondanks die aantallen bezit het museum nog geen ketting of voetboei, en in de stad staat geen monument dat slavernijgeschiedenis herdenkt. Het heden is er al lastig genoeg.
Ook Cole zelf worstelt met de schimmen uit zijn verleden. De band met zijn moeder is slecht, hij doet geen poging haar op te zoeken. In de bus passeert hij de begraafplaats waar zijn vader ligt, maar hij kan het niet opbrengen uit te stappen. Hij brengt wel een bezoek aan zijn ex-vriendin. Als hij aan haar denkt voelt hij zijn oude begeerte weer opspelen, toch is ook die weg naar vroeger afgesneden. Zijn ex is haar meisjesachtige uitstraling kwijt en mist nu twee vingers, gevolg van een ongeluk. De visite, in bijzijn van haar echtgenoot, is ongemakkelijk, in de kamer hangt een gespannen sfeer. Cole maakt zich vlug uit de voeten.
Rest Cole nog aan het einde van zijn verblijf het pakketje aan boeken, meegebracht uit Amerika, te bezorgen aan een kennis, een zakenvrouw. De zakenvrouw stuurt een boodschappenjongen om het pakje op te halen. Cole biedt de jongeman een blikje cola aan, in Nigeria duur. De jongen beijvert zich op zijn beurt Cole duidelijk te maken dat hij eigenlijk geen bode is, hij heeft gestudeerd en is in feite klerk. Cole herkent in de jongen zijn eigen onderdanigheid van toen hij pas in Amerika was en niet voor vol werd aangezien. De jongen vraagt bij zijn vertrek naar Cole’s telefoonnummer, hij wil ook naar Amerika. Cole zegt een andere keer nummers te zullen uitwisselen. Maar hij weet enigszins schuldbewust dat die keer niet zal komen. Hij vertrekt binnenkort terug naar Amerika, land van hoop, de jongen blijft achter.
Teju Cole: Elke dag is voor de dief, Nederlandse vertaling door Paul van der Lecq. Amsterdam: uitgeverij De Bezige Bij, 2014. ISBN 9789023486435. Oorspronkelijke titel: Every Day is for the Thief, uitgegeven door Faber & Faber in Londen.
RSS
Facebook
Twitter
