blog | werkgroep caraïbische letteren

De ballen van de koopman

door Hilde Neus

Als je de titel van deze studie leest, kijk je er nog een tweede keer naar … Ja, het klopt! Het staat er echt! Zelfstandig onderzoekster Dorothee Sturkenboom onderzocht mannelijkheid en Nederlandse identiteit in de tijd van de Republiek. Voor 1800 bestond Nederland nog niet als natie. Het was een samenbundeling van een aantal provinciën, die een eigen bestuur hadden. Daar lag de macht. In 1795 nam de broer van Napoleon, de Franse Lodewijk Napoleon, het bestuur over de Nederlanden over. In 1813 werd Prins Willem V geïnstalleerd en begon langzaamaan de bestuursvorm te ontstaan die Nederland nu kenmerkt.

De Nederlandse koopman in Duitse ogen (cover-illustratie). Uit: Neue Summarische Welt-Historia (Schmalkalden 1612).

Sturkenboom geeft in haar voorwoord aan, dat buitenlanders geen hoge pet op hadden van de Nederlandse letteren en de geesteswetenschap. Met deze uitgave heeft zij dit beeld willen herzien. Het beeld dat bij buitenlanders werd gevormd, is dat de mannen met hun meegaande karakter weinig weerstand hebben geboden aan hun dominante eega’s. Maar het mag bekend zijn dat een klein land dat afhankelijk is van de opbrengsten van de  handel, ook de durf had om voorbij de eigen horizonten te zien. Er was veel strijd over de hegemonie overzee, landen bekampten elkaar in handelsoorlogen. Daaruit is het beeld ontstaan dat de Nederlanders bij uitstek een handelsvolkje waren. De belangen waren groot, want met de handel werd geld verdiend. En handel werd al langer gedreven in de lage landen.

In het boek van Sturkenboom zijn twee hoofdstukken relevant voor Suriname. Het eerste is ‘De broek van de zakenvrouw’, en wel omdat de rol van de vrouw hier centraal staat. Vanwege de stadsopbouw was er in Nederland, met zijn hoge graad van verstedelijking, genoeg werkgelegenheid voor vrouwen. Zij participeerden in het huishouden, maar ook in de handel. In het patriarchaat was de huisvader de man die in financieel opzicht zorgdroeg voor de leden van zijn huishouden. Maar veel vrouwen verdienden ook geld. De stad trok hen aan, en er woonden in de late achttiende eeuw een kwart meer vrouwen in bv. Amsterdam dan mannen. Hier werden verschillende oorzaken voor gegeven: mannen gingen in het leger, of waren afwezig door de zeevaart. Daarbij kwam, dat het klimaat en de drinkgewoontes de mannen minder gezond maakten. Veel vrouwen trouwden op latere leeftijd,  vaak met jongere mannen, en de voortplanting werd daardoor bepaald. Omdat vrouwen hun eigen leven bepaalden, kregen zij de kans om handel te drijven. Door buitenstaanders werd dat bestempeld als dominantie. ‘And the women not only take young men to [be] their husbands, but those also which are most simple and tractable. So […] they keep their husbands in a kind of awe, and almost alone, without their husbands intermeddling, not only keep their shops at home, but exercise traffic abroad.’, merkte een reiziger op, die afreisde naar de koloniën.,  

De vrouwen die naar Suriname vertrokken, namen de gewoontes en levenswijzen mee uit de Republiek. En wat de blanke vrouwen meenamen, werd doorgegeven (bewust of onbewust) aan de zwarte en gekleurde vrouwen.

‘And the women not only take young men to [be] their husbands, but those also which are most simple and tractable. So […] they keep their husbands in a kind of awe, and almost alone, without their husbands intermeddling, not only keep their shops at home, but exercise traffic abroad. Getrouwde vrouwen zijn handelingsonbekwaam voor de wet. Dit betekent dat ze zonder voogd (meestal hun echtgenoot) geen rechtshandelingen mogen plegen, dus geen goederen mogen beheren of zelfstandig aankopen doen. De sleutelmacht hadden ze wel; dat zijn de handelingen nodig om het huishouden draaiende te houden. Weduwen en ongetrouwde vrouwen boven de 25 jaar werden als handelingsbekwaam beschouwd, vanaf de 17e eeuw. Ook deze wetgeving is van invloed geweest op het handelen van vrouwen in Suriname.     

Een ander hoofdstuk, nummer 4, is relevant omdat het de handel overzee bespreekt: het Nederlandse handelskolonialisme in de ogen van tijdgenoten. Hierin is beschreven hoe er naar de handel in slaven werd gekeken.

In het gedeelte getiteld ‘Mensenhandel op het westelijk en oostelijk halfrond’ spreekt de auteur zelfs van het einde van de Tien Geboden. Dat zegt genoeg: het was een losgeslagen bedoening. Zelfs vrouwen mengden zich in de illegale, doch lucratieve ‘morshandel’. De hebzucht, corruptie en ontaarding overzee waren breed uitgezaaid. Hier spreekt Sturkenbroek ook over de vrouwelijke wreedheid.  Het werd  vrouwen juist zwaar aangerekend wanneer bleek dat zij zich even wreed konden gedragen als mannen, terwijl zij in wezen deel uitmaakten van ‘ene sekse, die anders door hare zachtaardige tedere en vriendelijke lieftalligheden onze oprechte liefde, achting en bewondering verdient’, zoals een 18e eeuwse koloniale auteur het aangeeft. Het wrede optreden van vrouwen benadrukte het corrumperende effect van slavernij en dit verklaarde de populariteit van dit thema bij de abolitionisten. Hier vermeldt Sturkenbroek verschillende voorbeelden, waaronder Susanna du Plessis. Omdat er onderzoek naar deze vrouw is gedaan (Neus, 2003), kan er gesteld worden dat anekdotes over uitwassen waartoe vrouwen in staat waren, overeenkomen met moderne stadssagen: verzonnen verhalen die inspelen op angsten en vooroordelen en daarom veelvuldig worden doorverteld. Wat natuurlijk niet wil zeggen dat vrouwen niet in staat waren tot het  uitvoeren van gruwelijkheden. Wreedheid was niet typisch mannelijk en ook niet iets typisch westers.

Deze lijvige  studie laat zien hoe de gezamenlijke zelfstereotypering van de Nederlanders is ontstaan; zij zagen zichzelf steeds meer als een geslaagd handelsvolk. In dit beeld passen plunderzucht en harde mores natuurlijk niet zo goed. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in Nederland het slavernijverleden onder het tapijt is geveegd.      

Dorothee Sturkenboom, De ballen van de koopman. Mannelijkheid en Nederlandse identiteit in de tijd van de Republiek. Gorredijk: Sterck & De Vreese, 2019.

Your comment please...

  • RSS
  • Facebook
  • Twitter