Boeiend gedachtenexperiment, maar geen roman
Over Laurent Binet – Beschavingen
door Walter Lotens
‘Er woonden in 1492 driehonderd miljoen mensen op de wereld. Meer dan de helft ervan woonde in Azië, bijna een kwart op het Amerikaanse continent en een vijfde slechts in Europa.’ Dat schrijft de Franse historicus Jacques Attali in zijn boek 1492. Dat zegt iets over de bescheiden demografische positie van het toenmalige Europa, maar, zo voegt de historicus eraan toe ‘ het westerse Europa is toen een geopolitiek beginnen te bedrijven waarin ideologische, economische en politieke krachten een zodanige rol spelen dat ze de geschiedenis van de hele wereld bepaalt en zijn eigen versie aan anderen oplegt.’
Literaire speelvogel
Ik weet niet of Laurent Binet deze passage van Jacques Attali heeft gelezen, maar hij lijkt er in zijn nieuw boek Beschavingen zeker door geïnspireerd geworden. Internationale bekendheid verwierf Binet met zijn debuutroman HhhH (acroniem voor ‘Himmlers Hirn heißt Heydrich’) uit 2010, zich afspelend binnen het Tsjechische verzet in de Tweede Wereldoorlog, cumulerend in de aanslag op SS-leider Reinhard Heydrich in 1942. Voor dit werk kreeg hij de Prix Goncourt du premier roman toegekend. In 2012 verscheen zijn boek Rien ne se passe comme prévu (Nederlands: Niets gaat zoals werd verwacht), over de verkiezingscampagne van François Hollande. In 2015 verscheen dan La septième fonction du langage (Nederlands: De zevende functie van de taal), een roman die speelt met werkelijkheid en fictie en die tevens een satire is op het intellectuele discours van het Franse poststructuralisme.
Uchronie
Dat Laurent Binet een literaire speelvogel is met veel wind in de zeilen was dus intussen al bekend en die lijn trekt hij door in Civilizations ( met een ‘z’) als Beschavingen vertaald in het Nederlands door Liesbeth van Nes. Vier jaar heeft hij erover gedaan om een boek van 400 bladzijden te schrijven waarvoor hij zelf ongeveer 140 boeken of 40.000 bladzijden heeft gelezen. Hij is dus niet over een dag ijs gegaan bij het ontwikkelen van zijn merkwaardig gedachtenexperiment. Binet is geen historicus zoals Jacques Attila, maar een auteur die als fictiebedenker de wetten van de geschiedschrijving aan zijn laars mag lappen. En inderdaad, Binet goochelt met de wereldgeschiedenis door het ‘wat als’-principe toe te passen: wat als de Inca’s Europa hadden gekoloniseerd in plaats van andersom? In een interview met de Volkskrant spreekt Binet van een uchronie of van een alternatieve geschiedschrijving. Je zou het een utopie kunnen noemen waarin een loopje met de geschiedenis wordt genomen. Binet: ‘Ik verzin niet zomaar wat details binnen een bekende werkelijkheid, maar zet de werkelijkheid volledig op haar kop.’ (1)
Atahualpa verovert Europa
Zijn ingrijpen in de geschiedenis bestaat erin dat hij niet de Spanjaarden Midden-Amerika laat koloniseren en onderwerpen maar dat hij de Inca’s grote delen van het Avondland laat bezetten en overheersen. In 1531 landt een klein contingent Inca’s onder leiding van Atahualpa van nog geen tweehonderd man in Lissabon waardoor de Europese geschiedenis een totaal ander verloop krijgt dan wij in de geschiedenisboeken hebben geleerd. Binet herschrijft dus de westerse geschiedenis en vult ze op met ‘omgekeerde’ gebeurtenissen. De Inca’s worden de conquistadores van Spanje en later van heel West-Europa. Het is niet Karel V, maar Atahualpa die regeert over een rijk ‘waar de zon nooit onderging’, want het is Atahualpa die in Aken tot keizer gekroond wordt met kroon en scepter van Karel de Grote, wiens rijk hij in ere heeft hersteld. Dat zogenaamde koninkrijk van de Zon bezit vanaf een zeker moment de werkelijke macht, de Inquisitie wordt afgeschaft en de Inca – zoals Atahualpa wordt aangeduid – introduceert daadwerkelijk vrijheid van godsdienst. Dat alles is natuurlijk pure fictie, want Atahualpa stierf in de officiële geschiedenis in 1533 aan de wurgpaal van de Spanjaarden. In de versie van Binet leeft en heerst hij in Europa tot ergens aan het einde van die zestiende eeuw.
Atahualpa, Karel V en… België
De auteur zet feiten en gebeurtenissen naar zijn eigenzinnige hand en plaatst ze in een volledig nieuwe context. Geregeld neemt Binet ook een loopje met de historische tijd, maar dat moeten we hem maar vergeven, want hij schrijft tenslotte fictie. Binet moest geregeld wringen met de tijd om alle personages (zij allen hebben daadwerkelijk bestaan en hun rol op het wereldtoneel gespeeld) in het tijdperk van Inca’s, die de Zonaanbidders zijn en geen aanhangers van de ‘vastgespijkerde god’, te krijgen. De belangrijkste ingreep in de tijd bestond erin dat de schrijver de grote verwoesting van Lissabon van 1755 vervroegde naar 1531. Alleen op die manier kon hij aannemelijk maken dat twee scheepsladingen vol krijgslieden onder aanvoering van Atahualpa voet aan Europese wal konden zetten zonder meteen bij aankomst al gestuit te worden. Portugal verkeerde als gevolg van de vulkaanuitbarsting en de verwoestende brand in rep en roer en uiterste verwarring.
Binets verhaal zit vol anachronismen. Zo bestaat ‘België’ al in de 16de eeuw. Hij laat Atawalpa vanuit Sevilla op 15 augustus 1544 een brief schrijven aan Jean de Saint-Marais, keizerlijk ambassadeur in Frankrijk, waarin hij zichzelf ‘koning van Spanje, vorst der Belgen en der Nederlanden, koning van Tunis en Algiers, koning van Napels en Sicilië en keizer van het Vijfde Kwartier (want hij was al in Araucanië de heerser over het Rijk van de Vier Kwartieren!).
In het laatste boekdeel ‘De kronieken van Cervantes’ zijn we dan weer getuige van een ontmoeting tussen drie historische grootheden: Montaigne, Cervantes en El Greco. Binet: ‘Ik wilde een kleine sprong vooruit in de tijd maken om te kunnen vaststellen wat Atawalpa allemaal voor elkaar had gekregen. Hij heeft ongeveer hetzelfde voor elkaar gekregen als Karel V, niet niks dus, maar de geschiedenis houdt nooit op en ik wilde laten zien dat Europa 25 jaar later nog altijd volop in beweging was. De slag bij Lepanto op 7 oktober 1571 leek me daarvoor een mooie centrale gebeurtenis om te herschrijven, en wie Lepanto zegt, zegt uiteraard Cervantes, die daar zijn linkerarm verloor. Toen kreeg ik zin om Cervantes de Atlantische Oceaan te laten oversteken, en zo ging dat de hele tijd, je trekt de draad steeds verder door. De Atlantische Oceaan oversteken, dat kon bijvoorbeeld vanuit Lissabon, of Cádiz, of Bordeaux – aha, Bordeaux, daar was Montaigne in die tijd burgemeester, dus dat was een buitenkans. Atawalpa grijpt net als de conquistadores, Cortés en Pizarro, de kansen die zich voordoen, maar dat doet de romancier ook.’ (2)
Geen roman
Inderdaad, Binet kent zijn klassiekers. Hij speelt ermee en dat doet hij goed. Is Beschavingen dan ook een goed boek of beter: een goede roman? Daarover heb ik mijn twijfels. Na lectuur van HhhH (‘Himmlers Hirn heißt Heydrich’) was ik – en vele anderen met mij – zeer enthousiast over de nieuwkomer in de Franstalige literatuur en dan zijn de verwachtingen bij nieuw werk natuurlijk ook zeer groot. In dit boek is vooral de literaire speelvogel in Binet aanwezig. Hij richt zich met dit werk vooral naar intellectuele insiders die op elke bladzijde wel een al dan niet cryptische verwijzing vinden naar historische gebeurtenissen die echter in een compleet andere context en met andere namen gepresenteerd worden.
Beschavingen bulkt inderdaad van de knipoogjes van de auteur. In de passage waarin Atahualpa in een valstrik wordt gelokt door hertog Lorenzo de Medici waren de laatste woorden van de stervende Atahualpa: ‘Ben jij het, Laurent?’ Dit is geen vergissing van de auteur, maar een bewuste ingreep om van Lorenzo Laurent te maken waardoor de auteur Laurent Binet ineens zelf wordt aangesproken. Ook dat kan in het universum van Binet. Het is de spielerei van een lucide gedachtenexperiment en daarin is de speelvogel Binet op zijn best. Dat deze constructie nu echter tot een roman gebombardeerd wordt – het staat in duidelijke letters op de cover – zet volgens mij de lezer op een verkeerd been.
Beschavingen is de pastiche van een kroniek met in de hoofdrol een savante chroniqueur die echter niet meer dan personages van bordkarton neerzet om zijn tegendraadse lezing van de geschiedenis te illustreren. Een uchronie zit dicht bij een utopie en de meeste utopische literatuur gaat niet over mensen van vlees en bloed, maar over ideeën en levert soms saaie bladzijden op. Livres Hebdo schrijft over Beschavingen: ‘Laurent Binet schenkt ons fascinerende beelden van postmoderne ironie. Hij geniet en wij met hem.’
Ik heb niet genoten van Beschavingen.
Laurent Binet, Beschavingen, Meulenhoff, Amsterdam, 2020, 362 blz., ISBN 97890293866Martin De Haan, Laurent Binet: ‘Waag je je aan fictie, verzin dan ook echt iets’. In: de Volkskrant van 28 februari 2020
(1) Martin De Haan, Laurent Binet: ‘Waag je je aan fictie, verzin dan ook echt iets’. In: de Volkskrant van 28 februari 2020
RSS
Facebook
Twitter
