Anton de Kom | z’n uitgever | z’n ontwerper
door Rolf van der Marck
Na lezing van Wij slaven van Suriname (afb. # 1) van Anton de Kom en diens Biografie door Boots & Woortman was ik geïntrigeerd door de figuur van Gilles Pieter de Neve, uitgever, oprichter en directeur van Uitgeverij Contact te Amsterdam, die het anno 1934 heeft aangedurfd een zo controversiëel boek van zo’n controversiële auteur te publiceren.
(afbeelding # 1, omslag 1985 t/m heden)
Gilles Pieter de Neve
Gilles Pieter de Neve (1904-1973) is vernoemd naar zijn grootvader, Luitenant Generaal Gilles Pieter de Neve, officier van het Koninklijk Nederlandsch- Indisch Leger (KNIL) en van 1875–1879 commandant van het KNIL, Ridder en Officier in de Militaire Willemsorde. Hij was een neef van Eddy de Neve, bekend Nederlands voetballer, die deel uitmaakte van het eerste nationale voetbalteam, dat in 1905 de wedstrijd tegen België won met 4–1 door vier goals van De Neve. In 1938 publiceerde Eddy de Neve bij gelegenheid van Nederlandsch Oost-Indië’s deelname aan de FIFA Worldcup van dat jaar zijn memoires, getiteld Koning Voetbal.
Uitgeverij De Baanbreker
In 1930 maakt Gilles de Neve met zijn uitgeverij ‘De Baanbreker’ een vliegende start met de publicatie van de Baanbrekerskalender. Het was de eerste uitgave van de dan 25-jarige Gilles de Neve, die kort daarvoor was gestopt met zijn rechtenstudie en die in 1927 militaire dienst had geweigerd, kennelijk uit de behoefte zich af te zetten tegen zijn traditioneel burgerlijk milieu. Deze weekkalender was een stevig politiek manifest en met z’n politieke prenten, fragmenten uit boeken, toespraken, foto’s, stukken over film, van meestal socialistische kunstenaars, onder wie George Grosz, Henriette Roland Holst, J.J.P. Oud en Gerrit Rietveld, direct typerend voor de signatuur van de uitgeverij. “Revolutionair” noemde Just Havelaar de kalender in zijn bespreking in Het Vaderland, en hij prees de manier waarop men de tijdgeest had weten vast te leggen.
(afbeelding # 2, de in Een geschiedenis van de Surinaamse Literatuur weergegeven boekband)
Uitgeverij Contact
“Er bleek geld te verdienen aan het socialisme”, zo schrijft Toef Jaeger in Uitgeverij Contact’s jubileumuitgave 1933-2008 Een kleine geschiedenis, die mij door de uitgever welwillend is toegestuurd en waarvan ik hier dankbaar gebruik heb gemaakt. Wanneer De Neve op 2 oktober 1933 naar het Handelsregister stapt om de naam ‘De Baanbreker’ officieel te laten wijzigen in ‘Contact‘, omdat die naam beter paste bij zijn internationale aspiraties dan ‘De Baanbreker’, bedraagt het kapitaal Nf 5.000,00. Op dat moment was Uitgeverij ‘Contact’ een feit. In 1935 komt Chris Blom erbij, aanvankelijk als vertegenwoordiger, vanaf 1937 als mededirecteur, hetgeen hij zou blijven tot 1973, toen de uitgeverij geruisloos opging in het Kluwer-concern. Ondanks beider burgerlijke afkomst waren zowel De Neve als Blom politiek van uitgesproken linkse signatuur.
Met Blom werd ook het tijdschrift Het Fundament binnengehaald, een voortzettig van het jongerentijdschrift De Jonge Gids, dat Blom in 1927 had opgericht. Vanaf nu werd het door Contact uitgegeven. Het was een “onafhankelijk blad voor politiek, economie, cultuur en literatuur”. Soms werd aan deze ondertitel nog toegevoegd “documentair principieel-anti-militaristisch” (1934-1935). De verantwoording van de eerste jaargang is helder wat inzet en bedoeling betreft. Wèg met de romantische kunstzinnigheid, wèg met de Tachtigers, wèg met wie het louter om vormgeving van emoties te doen is. In plaats daarvan een flink pleidooi voor schrijven met het oog op een betere maatschappij.
(afbeelding # 3, het in Geschiedenis van Suriname Van stam tot staat afgedrukte boekband met stofomslag)
Linkse signatuur en anti-fascistisch karakter
De uitgeverij had een openlijk anti-fascistisch karakter, hetgeen duidelijk wordt geïllustreerd door haar uitgaven, zoals de roman Partij remise van Jef Last, Het gemeenschapshuis voor werkeloozen van Jacq. Engels, Tien miljoen kinderen van Erika Mann, Konrad Heidens biografie Adolf Hitler en Ernst Toller’s biografie Ik was een Duitscher. Het zijn allemaal boeken waarin wordt gewaarschuwd voor het gevaar uit het oosten, en van de meeste van dezen werden de oplages in 1940 na de inval van de Duitsers door De Neve uit voorzorg vernietigd.
Contact was vóór de 2e wereldoorlog ook in linkse kringen niet onomstreden, waar elke schijn van gematigdheid in die tijd als een zwakte werd beschouwd door een nóg linksere kring. De publicatiegeschiedenis van Anton de Kom’s boek Wij slaven van Suriname is daarvan een mooi voorbeeld. De Kom had enkele stukken van zijn boek in wording gepubliceerd in Links richten, en die waren flink geredigeerd, namelijk nóg radicaler gemaakt.
(afbeelding # 4, foto door Piet Zwart zoals die op het stofomslag van 1934 is verwerkt)
De lancering van Wij slaven van Suriname
Toen De Kom’s boek na veel gedoe in 1934 bij Contact verscheen, waren hij en De Neve van de oorspronkelijke versie uitgegaan, die iets minder expliciet politiek was gekleurd. Het resultaat was dat Wij slaven van Suriname in het vakblad De Uitgever werd aangehaald als een voorbeeld van lafhartigheid. Het voorwoord was ook niet handig geformuleerd. Daarin stond dat in verband met de opmerkzaamheid van zekere zijde voor dit boek betoond de uitgever het noodzakelijk had gevonden om in overleg met de schrijver enkele wijzigingen aan te brengen “ten einde de ongestoorde verspreiding van het werk te verzekeren”.
Censuur!, aldus De Uitgever. Het beginsel van persvrijheid zou zijn aangetast, terwijl er slechts zelfcensuur was toegepast, en Contact was “moeizaam bezig de grondbeginselen overboord te gooien”. Het was niet terecht, maar het tekent het klimaat van die tijd.
(afbeelding # 5, door Piet Zwart bewerkte foto, volgens Pattler voor het omslag bedoeld)
De boekomslagen van Wij slaven van Suriname
Het omslag van de jongste, 12e druk, van Wij slaven van Suriname geeft jammer genoeg geen blijk van enige fantasie bij de huidige uitgever. Om te beginnen blijken alle drukken sinds 1985 een en hetzelfde omslag te hebben, een ontwerp van Wim ten Brinke, die daarbij gebruik heeft gemaakt van afbeeldingen uit P.J. Benoit, Reis door Suriname (1938), slaven en kooplui. Een romantisch plaatje, dat in de verste verte geen verband heeft met en geen recht doet aan de (dikwijls gruwelijke) inhoud van het boek, anders dan dat alle daarop figurerende personen zwart zijn.
(afbeelding # 6, boekband Piet Zwart Vormingenieur)
Daarom ben ik op zoek gegaan naar de omslagen van alle twaalf drukken, maar daarmee ben ik nauwelijks verder gekomen. Van Uitgeverij Contact kreeg ik het bericht dat zij geen afbeeldingen (meer) kunnen produceren van alle omslagen doorheen de tijd, en verder dat sinds 1985 het omslag ongewijzigd is gebleven. Nu kende ik twee afbeeldingen van een afwijkend omslag, te weten het in Michiel van Kempen, Een geschiedenis van de Surinaamse Literatuur (afb. # 2) weergegeven boekomslag, en het in Eveline Bakker e.a., Geschiedenis van Suriname Van stam tot staat (afb. # 3), afgedrukte boekomslag. Aangezien bij Van Kempen staat vermeld dat het de 1e druk betreft en bij Bakker niets daarover, en in de wetenschap dat er voor de oorlog slechts één druk van het boek is verschenen, heb ik Van Kempen om informatie gevraagd, die mij snel uit de droom hielp: de afbeelding in zijn boek is er een van de boekband, die in Bakker’s boek is er een van het boek mét stofomslag (dat volgens Van Kempen hoogst zeldzaam schijnt te zijn).
(afbeelding # 7, brochure voor NKF)
Laatste probleem: Piet Zwart?
Rest mij nog een laatste probleem, namelijk wie was de ontwerper van boekband en stofomslag uit 1934? In de Biografie van Boots & Woortman zijn twee foto’s aan te treffen die het vermoeden doen rijzen dat de typograaf Piet Zwart de ontwerper zou zijn geweest. Dat zijn: “foto van Piet Zwart zoals die op het boekomslag van 1934 is verschenen” (afb. # 4) en “door Piet Zwart bewerkte foto, volgens Pattler voor het omslag bedoeld” (afb. # 5).
(afbeelding # 8, vierkant en plat draad, NKF)
Piet Zwart (1885-1977) (afb. # 6), van origine architect, werkte onder andere voor de architecten Jan Wils (o.a. Olympisch Stadion, Amsterdam) en Berlage (o.a. de Beurs van Berlage) voordat hij overschakelde naar fotografie, typografie en industriëel ontwerp en zodoende een pionier werd van de moderne of elementaire typografie. Hij verliet de traditionele typografische regels, en gebruikte in zijn commerciéle werk de basisprincipes van het constructivisme en van ‘De Stijl’. Zijn werk kenmerkt zich door het gebruik van primaire kleuren, geometrische vormen, herhaalde woord-patronen en een vroeg gebruik van fotomontage. Als ontwerper werd Zwart wereldberoemd door zijn werk voor de Nederlandsche Kabel Fabriek (NKF) Delft (afb. # 7, 8 en 9) en de Nederlandse Post Telegraaf & Telefoon (PTT) (afb. # 10). Hij haalde de typografie ùit de 19e eeuw en schiep ontwerpen in lijn met bewegingen als DaDa, De Stijl, Futurisme en de nieuwe industriële eeuw van Europa.
(afbeelding # 9, zagen boren vijlen)
Helaas kon de uitgeverij mij ook geen uitsluitsel geven of Piet Zwart inderdaad boekband en stofomslag van de 1e druk heeft ontworpen. Of het verdere ontwerp van stofomslag en boekband ook van Zwart zijn, blijft voor mij vooralsnog ongewis. Informatie bij het Surinaams Museum in Paramaribo leerde mij dat zij een 1e druk in hun bibliotheek hebben, dus ben ik blij gestemd daarheen getogen om dan eindelijk een 1e druk in ogenschouw te mogen nemen.
Het was een plechtig moment waarop de bibliothecaresse –met witte handschoenen– mij het boek overhandigde, maar al gauw werd het een ontgoocheling, want het boek zag er niet uit. Gestoken in een povere kunststofband ter vervanging van de originele band, en al helemaal zonder stofomslag, had het voor mij inmiddels magische boek elke allure verloren. Het bleek deel II in de serie Mensch en Maatschappij te zijn, ingenaaid Nf 1,90, gebonden Nf 2,50.
Bij de titelpagina was een fragment ingelegd van wat waarschijnlijk het stofomslag moet zijn geweest, mét de foto van Piet Zwart (afb. # 4), maar het miste de kracht van afbeelding # 3, waarvan ik nu dus moet betwijfelen of het wel het stofomslag is geweest. Ook aan de binnenkant van het boek was hieromtrent geen enkele informatie te vinden. Ik vrees dat Piet Zwart er –behoudens die foto– helemaal niet meer aan te pas is gekomen, want ook de tekst, het zetwerk, was hooguit door een ‘zetter met enig gevoel’ uitgevoerd, maar een echte typograaf heeft het boek moeten ontberen. Jammer.
(afbeelding # 10, Het boek van PTT, 1938)
RSS
Facebook
Twitter
Bij mijn worsteling om te weten te komen wat het aandeel is geweest van Piet Zwart in de vormgeving van boekband en stofomslag, heb ik Uitgeverij Contact aangeschreven. Van hen kreeg ik vandaag het volgende antwoord:
Excuus voor langzame beantwoording; blij dat het boekje u niet alleen heeft bereikt maar dat het ook nog beviel. Helaas kan ik uw vragen van 14 maart niet beantwoorden; ze bestrijken allemaal de periode van voor 1985, een deel van dat archief ligt in Den Haag (Letterkundig Museum). Hier hebben we niets en alles wat ik daarover zeg, zou gokwerk zijn. Daar heeft u weinig aan.
Ik heb uw bijdrage aan de Caraïbische letteren-weblog met veel plezier gelezen (en bekeken!) overigens.
Met vriendelijke groet,
Bertram Mourits
Uitgeverij Contact / Contact Publishers
Dank je wel Rolf vd Marck,
Als vormgever/typograaf/lezer/literatuurliefhebber is het spannend ‘het Boek’ ook eens van de andere kant besproken te zien.
Mooi dat je jouw discipline op deze manier aanwendt.
Nog vele na deze!
Ai, er is een groot misverstand geslopen in onze correspondentie. Ik heb daarin inderdaad gewag gemaakt van een apart (en zelden gezien) stofomslag om de zwarte band van de 1ste druk, en dat stofomslag is van Piet Zwart en geeft een fotocollage met het hoofd van De Kom te zien. Maar dat stofomslag is NIET wat staat afgebeeld in het boek van Eveline Bakker c.s. Dat is namelijk het omslag van de paperback die als 2de druk in 1972 uitkwam!
Deze reactie is verwijderd door de auteur.
Interessante bijdrage!
In de collectie Buku-Bilbliotheca Surinamica (www.buku.nl) bevinden zich de eerste druk met stofomslag, de beide Duitse drukken uit 1936, de Spaanstalige editie uit Havana (1980)
en het Negernummer van Linksrichten uit 1933.
Het aantal 1e Nederlandse drukken met stofomslag dat ik in de afgelopen 25 jaar ben tegengekomen kunnen op de vingers van een hand geteld worden. Een aantal jaar geleden bracht zo’n exemplaar eur425,– op.
Het boek van Benoit is overigens niet uit 1938 zoals je schreef maar uit 1839.