Anton de Kom, voorloper van Frantz (Zwarte huid, Blanke maskers) Fanon
Op 26 februari j.l. hield Francio Guadeloupe, docent van de afdeling Culturele Antropologie en Ontwikkelingsstudies (CAOS) aan de Radboud Universiteit Nijmegen en onderzoeker bij de Amsterdam School for Social Scientific Research (ASSR) van de Universiteit van Amsterdam, de tweede Van Lier-lezing, georganiseerd door de Werkgroep Caraïbische Letteren van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. De veelzeggende titel van de lezing luidde: “Adieu aan koelies, nikkers en makambas: raciaal denken binnen de antropologie van de Caraïben”.
Francio GuadeloupeVan deze lezing is 1 maart daaraan volgend op Caraïbisch uitzicht uitgebreid verslag gedaan door Peter Meel onder de titel “Bezem door de Caraïbistiek”, en hier in Suriname heeft de Ware Tijd Literair er op 20 maart een hele pagina aan gewijd. Waarschijnlijk omdat Guadeloupe (en Meel in diens voetspoor) de lat zo hoog heeft gelegd, werkt de daarin verpakte boodschap nogal eens verwarrend. Bijvoorbeeld waar Meel in z’n “Bezem door de Caraïbistiek” zegt: “Wij moeten ons niet langer opstellen als Fanon of Hoetink look-alike’s”, heeft hij vergeten dat Fanon daartegenover in Zwarte huid, Blanke maskers alweer afstand heeft genomen: “We moeten de mens niet vastleggen, want het is zijn bestemming om losgelaten te worden. Mijn daden worden niet bepaald door de last van de geschiedenis.”
Frantz Fanon, portret door Mustapha Boutadjine
Wie was Frantz Fanon?
Frantz Omar Fanon (1925-1961) was een op Martinique geboren psychiater, filosoof, revolutionair en schrijver. Hij was gezaghebbend op het terrein van de post-koloniale studies, en misschien wel de belangrijkste denker van de 20e eeuw over het onderwerp van dekolonisatie en de psychopathologie van de kolonisatie.
Veel van Fanon’s geschriften zijn terug te voeren tot de invloed van Aimé Césaire, zijn leermeester op Martinique. Maar terwijl gezegd kan worden dat Fanon’s werken direct beïnvloed zijn door de beweging van de Negercultuur, herformuleerde Fanon de theorie van Césaire en Léopold Senghor door het opstellen van een nieuwe theorie over bewustzijn. De Negercultuur baseerde het bewustzijn impliciet op raciale verschillen en spanningen. Fanon’s psychologische training en ervaring leidde hem ertoe veel van de problemen die hij tegenkwam te zien als psychologisch en als product van dominantie die ontstaat in onderdrukkende koloniale omstandigheden. Dat wil zeggen, bewustzijn beschouwt hij niet als een raciaal kenmerk, maar als een uit politieke en sociale omstandigheden ontstaan feit. Fanon’s bewustzijn was niet puur zwart, maar strekte zich uit tot alle gekolonialiseerde volken, ongeacht ras. Fanon’s eigen verklaring van het verschil tussen zijn theorie en die van Blaise Diagne, Senghor and Césaire was gebaseerd op een evolutionair model, waar de kolonialisatie-ideologieën overgaan van assimilatie naar Negercultuur, en tenslotte naar Fanon’s eigen theorie.
Fanon heeft grote invloed gehad op anti-koloniale en nationale bevrijdings bewegingen. Zijn boek De vervloekten der Aarde in het bijzonder was een leidraad bij het doen en laten van revolutionaire leiders als Ali Shariati in Iran, Steve Biko in Zuid Afrika, Malcolm X in de Verenigde Staten en Ernesto Che Guevara op Cuba. Van hen was alleen Guevara hoofdzakelijk geobsedeerd door Fanon’s theorieën over geweld. De belangstelling van Shariata en Biko daarentegen ging vooral uit naar respectievelijk Fanon’s ideeën over “de nieuwe mens” en “zwart bewustzijn”. Fanon’s invloed strekte zich uit tot de bevrijdingsbewegingen van de Palestijnen, de Tamils, African Americans en anderen. Zijn werk had een sleutel-betekenis voor de Black Panthers, vooral zijn ideeën betreffende nationalisme, geweld en het lompenproletariaat. Meer recent zijn radicale Zuid Afrikaanse volksbewegingen beïnvloed door Fanon’s werken.
De bekendste werken van Fanon (die in het Frans schreef) zijn: Peau noire, Masques blancs White skin, Brown masks Zwarte huid, Blanke maskers (1952), en: Les damnés de la Terre The Wrechted of the Earth De Verdoemden der Aarde (1961).
1e druk Wij slaven van Suriname, 1934Anton de Kom, voorloper van Frantz Fanon
Gezien de ideeën en theorieën van Fanon is het vreemd dat er nog door niemand een verband is gelegd tussen Fanon en Anton de Kom, die in 1934, bijna twintig jaar voordat Fanon zijn theorieën publiceerde, in Wij slaven van Suriname schreef: “Geen volk kan tot volle wasdom komen, dat erfelijk met een minderwaardigheidsgevoel blijft belast. Daarom wil dit boek trachten het zelfrespect der Surinamers op te wekken (…)”. Noch in de biografie van Boots en Woortman, noch in de lezing van Guadeloupe, noch in de reactie daarop van Meel, en evenmin in de Ware Tijd Literair is ook maar even gesignaleerd dat De Kom in 1934 de ideeën verwoordde die Fanon bijna twintig jaar later wereldberoemd zouden maken.
Deze miskenning ligt mede ten grondslag aan de onderwaardering die nog altijd Anton de Kom’s deel is in Suriname en die gehandhaafd blijft zolang er nog mensen rondlopen als Hans Breeveld, docent aan de Anton de Kom Universiteit van Suriname, die verklaart dat Anton de Kom is overschat en dat Suriname belangrijker helden heeft gekend, zoals Koenders, Dobru en Bos Verschuur (Biografie Anton de Kom, pagina 405). De Kom was zijn tijd ver vooruit, maar Breeveld kan dat vandaag de dag nog steeds niet inzien.
Negernummer van Links richten, 1933Zoals hierboven al is gesteld, Fanon’s bewustzijn was niet puur zwart, maar strekte zich uit tot alle gekolonialiseerde volken, ongeacht ras. Ook dit is een volledige parallel met de ideeën van Anton de Kom, die het niet te doen was om het belang van alleen maar de Creolen, nee, hij was er gelijkelijk voor allemaal, Creolen, Hindoestanen, Javanen, etcetera. Alhoewel Boots & Woortman in hun Biografie zeggen: “Maar Anton de Kom is niet alleen voor Surinamers van Afrikaanse afkomst een voorbeeld, ook mensen met een andere etnische achtergrond zien hem als een nationale held.”, moet helaas gesteld worden dat de auteurs hier een veel te optimistisch beeld schetsen, want een nationale held is De Kom nog lang niet.
Op 20 februari j.l. schreef ik hier het artikel: “Wanneer zal Anton de Kom in één adem genoemd worden met Codjo, Mentor en Present?”, waarin ik mij afvroeg: “Maar, sprekend over Surinaamse verzetshelden, hier heeft Anton de Kom om voor mij onbegrijpelijke redenen nog bij lange niet de status bereikt van gevierde helden als bijvoorbeeld Codjo, Mentor en Present, dit ondanks dat hij zijn hele leven in dienst heeft gesteld van de bevrijding en verheffing van zijn landgenoten.”
Onlangs sprak ik hierover met de éminence grise van de Surinaamse politiek, Jules Sedney, in 1952 mede-oprichter van Wi Egi Sani, te zelfder tijd de herontdekkers van Anton de Kom’s Wij slaven van Suriname, en zijn oordeel luidde: “Onzin, Anton de Kom is vele malen belangrijker dan Codjo, Mentor en Present”. Helaas zijn er in Suriname nog veel te weinig mensen die dat (willen) inzien.
RSS
Facebook
Twitter
Beste Rolf,
Dank je wel voor je interessante aanvulling. Klein misverstand: het is niet Meel, maar Guadeloupe die stelt dat we ons niet langer moeten opstellen als Fanon of Hoetink look-alike’s. Meel rapporteert in de passage waar je naar verwijst alleen maar.
Over de betekenis van De Kom verschillen we niet van mening. Ik heb eind vorig jaar in een artikel ‘Wij slaven van Suriname’ vergeleken met ‘The Black Jacobins’ van C.L.R. James en ‘Capitalism and Slavery’ van Eric Williams. Het werk van Fanon heb ik daar niet bij betrokken. Dat had inderdaad gekund, maar je maakt nu eenmaal keuzes. Op een aantal punten gaat de vergelijking tussen De Kom en Fanon natuurlijk mank: De Kom zou het gebruik van geweld nooit hebben gepropageerd (zoals Fanon doet in ‘De verworpenen der aarde’), de relatie van De Kom met Suriname was een andere dan van Fanon met Martinique, en ideologisch gezien was het perspectief van De Kom beperkter dan dat van Fanon. Maar toegegeven: dan houden beide auteurs nog genoeg gemeenschappelijks over om een boeiend artikel over te schrijven.
Met vriendelijke groeten,
Peter Meel
Waarde Peter,
Waar het mij om ging bij het schrijven van dit artikel is dat De Kom en Fanon voor zover ik weet nooit aan elkaar zijn gekoppeld, mijns inziens zeker een omissie in de biografie van De Kom.
Natuurlijk gaat de vergelijking van De Kom met Fanon niet helemaal op, welke vergelijking doet dat wel? Ik ben het met je eens dat De Kom geweld nooit zou hebben geaccepteerd, maar dat het ideologisch perspectief van De Kom beperkter was dan dat van De Kom betwijfel ik, Wel is het duidelijk dat De Kom een autodidact was en Fanon een academicus, en dat geeft uiteraard een verschil in ‘scope’.
Blijft overeind dat nooit ook maar ergens is gesignaleerd dat Fanon bijna twintig jaar na De Kom’s boek wereldberoemd is geworden met (grotendeels) diens ideeën en theorieën. Het heeft De Kom zijn positie en status gekost in Suriname en daarbuiten.
Inmiddels kijk ik uit naar dat “boeiend artikel” van jou over De Kom en Fanon.
Met vriendelijke groet, Rolf van der Marck.
Beste Rolf,
Als aanjager van deze discussie laat ik de eer van het schrijven van dit artikel graag aan jou.
Met vriendelijke groeten,
Peter Meel