Mijn aap schreit is om te vlooien zo mooi
De rubriek Herlezen vraagt aandacht voor boeken die langer geleden zijn verschenen en de moeite van het herlezen waard zijn. Suggesties? Laat het ons weten via ons emailadres. Vandaag herleest Stine Jensen Mijn aap schreit van Albert Helman.
Waarom werd deze moord gepleegd?
door Stine Jensen
Eén bladzijde per uur. Beslist niet sneller. Huiswerk van mijn promotor. Ik deed onderzoek naar apen en vrouwen in literatuur, film en wetenschap, en via een antiquariaat was ik gestuit op Albert Helmans Mijn aap schreit (1928). ‘Het gaat over een man die een aapje koopt van een jager en deze vermoordt’, vertelde ik aan mijn promotor. Of ik wist waarom hij zijn aapje vermoordde, vroeg deze. ‘Het heeft vast iets met kolonialisme te maken. Helman is Surinaams’. Mijn promotor trok zijn wenkbrauwen omhoog: het was hoog tijd om af te rekenen met de gemakzuchtige ideologie-kritische interpretatie. Hij stelde close reading in plaats van quick interpretation voor, een precieze, langzame manier van lezen, die niet meer in de mode is op de universiteit.
En zo geschiedde. Als in de tekst staat dat de man zijn aap humeurig aantreft die zojuist ‘een boekje van Goethe in de hoek heeft gekeild’ – dan betekent dit een zoektocht naar dat mogelijke boekje van Goethe. Was het Die Wahlverwandtschaften uit 1809 waarin een ijdele vrouw een aapje heeft, of had het iets te maken met Goethes kritiek op de Nederlandse anatoom Petrus Camper die beweerde dat een aap een tussenkaakbeen heeft en de mens niet?
Hoogtepunt in Mijn aap schreit is een nachtmerrie van de verteller waarin hij ziet hoe zijn aap tussen de benen ligt van de vrouw op wie hij verliefd is. Vlak na de droom hoort hij een droevig lied op de gang. ‘Mijn aap schreit! Ziet, ziet mijn – aap – schreit!’ De langzame lezer buigt zich over de betekenis van de cursivering en de gedachtestreepjes rondom ‘aap’, alsof de verteller vertraagt en met enige denkpauze blijft hangen op het woord aap, dat een open plek wordt, die ook anders in gevuld kan worden. Het ‘ziet, ziet’, dat doet denken aan de formulering ‘Ecce homo!’, de woorden waarmee Pilatus de gegeselde en met doornen gekroonde Jezus aan het volk toonde om hun medelijden op te wekken.
Omslag van de 1è druk
Zo ontstond uiteindelijk een gelaagde interpretatie van Helmans verhaal, dat niet heel veel met kolonialisme te maken bleek te hebben. Het ging over een man die worstelt met zijn plaats in de hiërarchie en de tegenstrijdige visies van het christendom en het darwinisme daarop; een man die bovendien kampt met zijn relatie tot de andere sekse.
Over de 41 bladzijden van Helmans verhaal heb ik een half jaar gedaan. Slow reading behelst veel meer dan langzaam lezen; het is ook een mentale oefening in zorgvuldigheid, creativiteit en de rust nemen om de diepte in te gaan én de brede context erbij te betrekken. De lezer is een aap, meende Wiel Kusters, hoogleraar en dichter, en promotor in kwestie. Die vlooit, herhaalt en herneemt verhalen, en met elke herlezing waaiert een verhaal oneindig uit en ontstaan er nieuwe waarnemingen, wegen en werelden. De ware lezer, zo leerde ik tijdens dit intense langzame lezen – een van mijn dierbaarste leeservaringen ooit – heeft genoeg aan één wonderschone kleine roman.
Albert Helman: Mijn aap schreit / Het euvel Gods (1928). Querido (Salamander). Tweedehands, vanaf € 7,50.
[uit NRC Handelsblad, 13 juli 2007]
RSS
Facebook
Twitter
