Verdraagzaamheid, een programma voor vrijheid (17 en slot)
door Willem van Lit
Het laatste deel van deze serie is het slot van dit boek: de finale overweging over de fatsoenlijke mens en de essentie van de vraag ‘hoe te leven’?
De prestatie van de vrijheid
Waar moeten we nu het zwaartepunt van de redenering zoeken? Dat is de kernvraag aan het slot van dit boek. Het draait allemaal om de kwestie van de geprangde stelligheid van de menselijke smet, die de verhoudingen in het Caribische gebied met zoveel wrange verbetenheid bepaalt: daar waar men elkaar in een stalen greep vasthoudt, ziekmakend, wurgend en verstikkend. Hierdoor wordt de algemene ontwikkeling voortdurend geremd. Hoe ontsnapt men aan de terreur van schuld en schaamte, de fascinatie van elkaars vermeende postuur en gruwelijke intentie?
Een aantal dagen geleden las ik een discussie over het begrip hende drechi. Het is een begrip dat op Curaçao gebruikt wordt om fatsoenlijke mensen te typeren. Het is vanouds een beladen begrip, want het heeft direct te maken met een (impliciete) veroordeling én dus beschaming van mensen die níet tot deze groep zouden behoren. Vanouds bepaalde de katholieke kerk wie drechi was en wie niet. Daar hoorden bijvoorbeeld niet bij de vrouwen die buitenechtelijk kinderen hadden gekregen, terwijl het meer dan eens gebeurde dat vrouwen (als ‘bijvrouw’) zwanger raakten van hun shon of baas. Die baas kwam er dan zelf wél mee weg, terwijl het kind van de vrouw niet gedoopt kon worden of niet begraven mocht worden in gewijde grond (kindersterfte was in vroeger tijden niet ongewoon). Wie behoort tot de hende drechi? Wie niet? Wie treft de beschaming? Hoe zit men gevangen in het wij/zij-systeem, waar men zwijgend toe behoort of waarvan men buitengesloten is: niemand kent ons, iedereen weet en niemand spreekt. De discussie kwam weer op naar aanleiding van de politieke crisis op Curaçao in september 2012, toen men met trekken en duwen een ministersploeg aan de kant heeft gezet… omdat ze niet zouden deugen, omdat ze ondemocratisch zijn, leugenaars, bedriegers, volksverlakkers, opruiers en racisten.
Drechi. Wie bepaalt dat dan? Een deel van deze ministers vertegenwoordigt de harde kant van de traditionele ‘slachtoffergroep’, zij die zeggen dat ze het meest te lijden hebben van blank racisme, (neo)kolonialisme en discriminatie. Zij eisen op harde toon onafhankelijkheid. En dit is de groep die opzij werd gezet door degenen die zichzelf als hende drechi zien. Daar ging de discussie over. Het schofferen en het te schande zetten vanuit het wij/zij explodeerden weer eens: schelden, dreigen, hard sarcasme en gitzwarte ironie in de meest banale teksten en afbeeldingen. Met alle geweld en herrie.
En ik maar pleiten voor verdraagzaamheid.
Ik las het boek van Philip Roth over de menselijk smet[1]. Ik schreef soms zelfs mee met wat hij me liet lezen. De uitgangspunten van dit hoofdstuk speelden in mijn achterhoofd mee: vrijheid, waardigheid en waarheid, menselijke waarden. Terwijl de woede-uitbarstingen op Curaçao tot een dieptepunt reikten in september 2012, schreef ik: het is alsof de prestatie van de vrijheid – een essentie om het menselijk bestaan te vervullen – in niets anders dan in schaamte en beschaming is geworteld. Dit laat niets heel van een samenleving waarin alle ruimte tot denken wordt gelaten, máár waarin elke complexiteit die de menselijk verbeelding aanzwengelt niet buiten de onwrikbare trouw aan een canon van traditionele regels mag liggen: de canon van wij en zij. Dit laatste schreef Roth over Coleman Silk die juist wilde ontsnappen aan die dwingende conventies van het wij/zij, het dodelijke mechanisme van schuld en schaamte, waar voortdurend de furie doorheen raast. En als één individu dat al niet kan, hoe zou een hele samenleving daaruit kunnen wegkomen? Silk behield het als geheim en juist daardoor raakte hij verloren en ging hij ten onder in een niemandsland (van: niemand kent mij), waar het iedereen-weet als strikken is uitgezet op een kennelijk doofstomme vlakte (van: niemand spreekt). De hende drechi, de fatsoenlijke mens… In het Europese deel van het Koninkrijk kennen we die als de politiek correcte mensen.
Het streven naar werkelijke autonomie van het individu zit gevangen in die complexen, vervuld van arrogantie en hebzucht tegenover afgunst en woede. Niemand lijkt nog het geheim te kennen van de reële onafhankelijkheid in waardigheid, waarbij men zich kan bekommeren om het ongeluk van anderen. Alles wordt gebagatelliseerd en banaal gemaakt rondom leugens omdat men het geheim niet wíl kennen. Het geheim van de protagonist van Roth die het voor zichzelf wilde houden. Het is het vergeten geheim, dat men vindt buiten de schansen. Het is het avontuur van het concept dat de zin van het leven heet en waarin de essentie en de bedoeling van ‘hoe te leven’ – dit wil zeggen de zoektocht naar de steeds weer verschuivende waarheid – verborgen is. Dit is het beginsel van civilisatie, zoals ik eerder in dit hoofdstuk heb aangegeven. Juist in die bedoeling van hoe te leven wordt het beeld van de mensen ernstig vertekend door het wij/zij, de beschaming en de razernij. Het belemmert de opdracht veranderbaar en zelfredzaam te zijn, de plicht tot oefenen van eerbied, het vermogen tot tolerantie. Wederzijds verziekt.
Vasthouden aan het eigen complex betekent dat men van de ander eist dat hij dat alleen maar respecteert, terwijl men die ander juist negeert en men tegen hem zegt dat hij ons (in dat rotsvaste wij-complex) – hetzij uit hooghartigheid óf uit afgunst – tóch nooit kán en mág snappen: ‘ons heilige geheim ligt verborgen in de geschiedenis, de tradities, en de ideeën, die u nooit zal kunnen begrijpen’. Dit wordt uitgesproken met een narrige ondertoon of met hooghartige onverschilligheid, vlak en emotieloos, afhankelijk van wie het zegt. En dát betreft nu juist de grote leugen omdat men zichzelf het avontuur ontzegt van de dynamiek van authenticiteit en identiteit.
[1]Roth, Philip, De Menselijke Smet.Uitg. Meulenhoff, Amsterdam, 2000, vert. Else Hoog.
RSS
Facebook
Twitter
