Batik: Synoniem aan eigen identiteit en kunst
Javaanse cultuur (deel 2)
door Charles Chang
De serie ‘Javaanse Cultuur’ belicht in het tweede deel batik. Als kleding staat batik overal bekend. Maar het wordt niet alleen verwerkt tot sarong, slendang en blangkon (wikkelrok, sjaal en hoofddeksel), maar ook tot wandkleden, meubelstoffen, tafellakens, enzovoorts.
Het wordt gebruikt voor een huwelijk of mitoni (zwangerschapsceremonie) maar ook bij overlijden. Op een feest of ceremonie geven Javanen hiermee uitdrukking aan hun cultuur. Daarnaast is batik ook een bijzondere vorm van kunst.
Als je het hebt over Javaanse cultuur kan je niet voorbij gaan aan het land van oorsprong: Indonesië. Batik zou ongeveer vanaf 600 na Christus door hindoes naar Indonesië zijn gebracht. Batik komt ook voor in andere landen zoals Japan, China, India, Thailand, Singapore, Maleisië, Senegal en Nigeria, maar nergens heeft het zich zo ontwikkeld als in Indonesië. Sinds 2009 staat Indonesische batik vermeld op de Lijst van Meesterwerken van het Orale en Immateriële Erfgoed van de Mensheid. Om de mensen nog meer aan te moedigen, heeft de Indonesische overheid de bevolking opgedragen om op elke vrijdag batik aan te trekken. De kleding staat ook als symbool voor de eigen identiteit. 2 oktober staat vermeld als nationaal batikdag in Indonesië.
Elke regio in Indonesië heeft haar eigen unieke motieven die afgeleid zijn uit flora en fauna, folklore of menselijke thema’s. De inlandsen hebben traditionele motieven terwijl de kuststreken meer beïnvloed worden door naburige landen. In batik uit Java, met name die van Yogyakarta en Surakarta, is het Javaanse idee van het universum verwerkt. De traditionele kleuren zijn indigo, donkerbruin en wit, mede vanwege het feit dat een natuurlijke dye alleen mogelijk is in indigo en bruin wit is de kleur van de stof zelf. De kleuren symboliseren de Hindoegoden, respectievelijk Brahma, Vishnu en Shiva.
Traditionele batik ziet er meestal heel bedrukt uit. Men kan hier aan zien tot welke stand of familie de persoon behoort. Bepaalde motieven zijn zelfs alleen voor de sultan bestemd. Batik wordt ook gedecoreerd met blad- en stofgoud, maar om het betaalbaar te maken, gebruikt men goudverf. Creaties van nieuwe stijlen noemt men batik modern of batik Indonesia.
Dieptepunt
In de 12e eeuw deed zich een nieuwe ontwikkeling voor, namelijk de uitvinding van de canting (spreek uit als tjanting) in Java. Dit is een pen van hout en koper die gevuld wordt met vloeibare was om de lijnen over te tekenen en af te dekken. De industrialisatie van batik werd later mogelijk gemaakt door de uitvinding van de stempel- en weeftechnieken. Hiermee werd batik op grote schaal geproduceerd; de handmatige manier kon de vraag niet meer aan. De prijs was ook vele malen lager dan handgemaakte batik.
Eind twintigste eeuw raakte de productie van batik echter in een dieptepunt door de overstap naar westerse kleding. Cultuurbewuste personen zagen dit gelukkig in en modeontwerpers gingen aan de slag. Zij introduceerden nieuwe kleuren, motieven en stoffen, waardoor batik weer aansloeg.
Kunst
Iemand die kunst weet te maken van batik is Soekidjan Irodikromo. Als kind raakte hij geïnspireerd door de motieven op de sarong en slendang van oma. Zij kwam uit Surabaya en zijn opa uit Midden-Java. Hij droeg een udheng van batik, een hoofddoek die je zelf moest binden. Soeki’s grootouders wisten echter niet hoe ze batik moesten maken. “Het waren ongeschoolde mensen die nooit de stad in Java hadden gezien. Net als het overgrote deel van de contractarbeiders waren ze nog heel jong toen ze zonder bagage naar hier kwamen. Hun enige bezit hebben ze altijd bewaard in een houten kist, maar toch is later alles poreus geworden.”
Dankzij zijn tekentalent werd Soeki van zijn geboorteplaats Rust en Werk naar de stad gestuurd om zich verder te bekwamen. Op een zekere dag, ergens eind jaren zeventig, organiseerde de Indonesische ambassade een batiktentoonstelling. “Die man was een grote batikmeester”, zegt Soeki over de kunstenaar uit Yogyakarta. “Hij was ook een musicus en wayangspeler. Ik werd razend van wat ik allemaal zag en wilde het ook leren! Alle verhalen van oma herleefden en dat wilde ik illustreren op batik.”
Door bemiddeling van zijn kunstleraar, de minister van Onderwijs en de Indonesische ambassade vertrok Soeki voor een jaar naar Indonesië. Hij kwam terecht op de Akademi Seni Rupa Indonesia (ASRI), waar hij zich intensief bezig hield met batiktechnieken. Buiten de opleiding liep de leergierige Soeki ook de ateliers af om meer te leren. “Ik dacht dat batik alleen voor kleding was bestemd, maar je kunt er ook kunst mee maken.”
Schilderen
Er bestaan zo’n drieduizend batikpatronen. Batikken gebeurt met een witte doek van katoen, linnen of zijde. Voor een schilderij gebruikt Soeki extra dik katoen. Op het doek schetst hij eerst met potlood, daarna dekt hij de lijnen af met een canting. Voor het afdekken van grote delen brengt hij de was met een kwast aan. Hierna volgt een koud water dye en wordt het doek opgehangen om te drogen.
Dit proces van afdekken, onderdompelen en drogen herhaalt zich tot al de gewenste kleuren zijn aangebracht. Eerst brengt hij de lichte kleuren aan en vervolgens de donkere kleuren. Door het afdekken heeft batik geen zwarte, maar witte lijnen de kleur van het doek. Voor een apart effect worden de grote afgedekte delen opzettelijk gekreukt, waardoor barstjes ontstaan in de was die weer voor fijne scheurlijnen zorgen als patroon. Het langdurige proces eindigt met twee potten kokend water. In de eerste smelt alle was voor hergebruik, in de tweede zit zeep en soda om de stof schoon te wassen.
Mysterieuze schoonheid
Batik maken op de traditionele wijze is een zeer gewilde kunst. Er bestaan geen twee van hetzelfde. Sommige effecten ontstaan toevallig, maar de spontaniteit waarmee het werk zich onderscheidt van een olieverfschilderij maken batik uniek. De kleuren lopen zacht in elkaar over, de breuken, scheurlijnen en het schaduwwerk dragen bij aan de mysterieuze schoonheid van batik. Volgens Soeki wordt voor het kleuren speciale verf gebruikt. Daardoor blijft de stof soepel en veroorzaakt het geen irritatie bij het dragen van een sarong of hemd. Dit maakt echter dat een schilderij van batik niet eeuwen houdbaar is zoals een olieverfschilderij.
De kunstenaar adviseert om kleding te wassen met zachte zeep en batik niet bloot te stellen aan de zon. “Veel motieven op batik zijn voorgekauwd en afgeleid uit het wayangpoppenspel, maar bij batik als schilderij heb je de vrijheid om te werken naar eigen inzicht”, zegt Soeki. De andere reden dat hij zich heeft toegelegd op het maken van schilderijen in plaats van kleding, is het langdurige proces. “Je gaat daarmee niet kunnen concurreren met Indonesië. Behalve dat het machinaal wordt gemaakt, is hun arbeidskracht ook veel goedkoper. En daarom blijft handgemaakte batik een kunst. Nadat ik terug kwam van Indonesië, heb ik overal in het land workshops gegeven. Twintig jaar lang heb ik gewerkt met batik en heb ik mijn leven daarmee opgebouwd. Dit heb ik te danken aan mijn cultuur.”
[uit de Ware Tijd, 09/03/2013]
RSS
Facebook
Twitter
