Haar drie werelden: roman over marronvraagstukken
door Jerry Dewnarain
‘Een meisje is de rijkdom van de bee’, is een uitdrukking die de centrale rol van de vrouw in de marrongemeenschap kenmerkt. De bee is een groep van marrons, waarbij matrilineaire verwantschap tussen de leden aangetoond kan worden. Marrons zijn de nazaten van tot slaaf gemaakten die onder uiterst moeilijke omstandigheden een nieuwe cultuur ontwikkeld hebben waarvan de elementen grotendeels Afrikaans zijn. De trek vanuit het binnenland naar Paramaribo begon ook al heel gauw.
In Haar drie werelden, de debuutroman van Stanley Betterson, is Mfelie zo een meisje. Ze wordt geboren op 22 juni 1890 in het marrondorp Gweson en groeit er op tot een jong volwassen vrouw. In haar dorp komen de zendelingen en het dorp ondergaat een transformatie: de protagonist Mfelie gaat naar de school van de zendelingen. Ze leert lezen, schrijven, rekenen en de westerse cultuur kennen die verschilt van de marroncultuur. Ze neemt een nieuw geloof aan: het Christendom. Dankzij het zendelingsechtpaar Cherry en Albert leert Mfelie het orgel bespelen. Dat is niet alles. Het jonge marronmeisje had een enorme drang om veel meer te leren dan wat in haar vertrouwde wereld (dorp) te leren viel. Daarom vertrekt zij als 19-jarige met hulp van Cherry naar Paramaribo om haar tweede ‘wereld’ te verkennen. Deze valt al gauw tegen. Mfelie maakt kennis met de harde realiteit: discriminatie op grond van huidskleur. In de kleine koloniale stad, Paramaribo, komt ze erachter hoe belangrijk je kleur en je haar zijn. Nog steeds hebben velen moeite met hun kroeshaar getuige de vele valse vlechtjes/haar bij jonge creoolse/marronmeisjes.
Het volgende fragment illustreert de discriminatie van de marrons die herkenbaar is. De jongere broer van Mfelie die ook in Paramaribo is komen wonen wordt door de buurtkinderen uitgelachen op grond van zijn accent: ‘De eerste keer toen hij met hen probeerde te praten, lachten ze hem uit om zijn Nederlands. Een paar van de jongens vroeg: “Je ben een djoeka, noh?” waarna de anderen in schaterlach uitbarstten en probeerden de djoekataal na te bootsen, tot grote hilariteit van de overigen. (p. 75)’ In de praktijk geldt deze vorm van discriminatie niet alleen voor de marron. Ook andere districtsbewoners zoals Hindostanen, Javanen, inheemsen, Chinezen of zelfs Coronianen worden om hun accent door stedelingen vaak genoeg uitgelachen. Stedelingen drijven de spot met hen zonder te weten dat ook zij een accent hebben.
De auteur kaart hiermee een ander aspect in zijn roman aan: de gevolgen van urbanisatie. Binnenlandbewoners hebben aanpassingsproblemen in de zin dat zij worden gediscrimineerd onder andere op grond van het hebben van een vreemd accent! Door tussenkomst van Cherry begint Mfelie samen met een vriendin Lygia een modistezaak. Na enige jaren leert zij haar Hollandse partner Flip in Paramaribo kennen. Maar slechte tijden breken aan in de kolonie vanwege de Eerste Wereldoorlog en de trek van vele planters naar Nederland. Zo besluit het jonge stel ook naar Nederland te vertrekken. Het lukt Mfelie zelfs haar moeder en twee jongere broers naar Nederland te halen. Maar al gauw breekt in Nederland een andere tijd voor de familie: een andere nieuwe wereld gaat voor Mfelie open: discriminatie, teleurstellingen, heimwee, angst en hoop op betere tijden tekenen haar periode in Nederland. De Tweede Oorlog breekt aan. Gebroken en ontmoedigd vlucht deze volwassen geworden marronvrouw en moeder terug naar haar geboorteland.
Nut
Haar drie werelden is een mooi voorbeeld van het nut van literatuur. Via de ogen van Mfelie zien wij haar wereld, haar leven vol dromen en tegenslagen. De lezer ziet de consequenties van menselijke gedragingen op een manier die we anders wellicht niet zouden kunnen zien. Mfelie wordt geconfronteerd met discriminatie van de marron in Paramaribo en ook in Nederland.
Een ander nut van literatuur is dat de lezer zich kan inleven in andermans standpunten. Zo hadden de bewoners van Gweson erg veel moeite met de komst van zendelingen in hun dorp. Samba, de broer van Mfelie, had zo zijn eigen standpunt over de missionarissen: ‘Deze mensen hebben het leven in ons dorp verschrikkelijk veranderd; volgens de medicijnman zullen de voorouders heel boos op ons worden, omdat vele dorpsmensen niet meer aan ze offeren. Ik wil onze familie niet in het ongeluk storten, alsjeblieft, luister naar de medicijnman, hij weet het beter (p. 33).’ Literatuur toont dus ook de diepere motivaties achter het gedrag van mensen. Betterson belicht met dit fragment de gevolgen van de komst van het christelijk geloof in het binnenland: enerzijds werden marrongewoontes of hun cultuur kapotgemaakt en families raken uit elkaar door het aannemen van het nieuwe geloof. Doordat de kinderen van Da-Bodie zich bekeerden tot het christendom brachten zij onheil over het gezin volgens de medicijnman. De voorouders waren heel boos en de vader van Mfelie werd door zijn broers meegenomen naar zijn dorp bij de medicijnman. Da-Bodie moest afstand doen van zijn vrouw en kinderen vanwege het onheil. Mfelie zat met moeilijke vragen. Waren de voorouders boos omdat zij anders probeerde te leven en nu anders naar de wereld keken? ‘In dit geval mochten de voorouders haar gestolen worden. (p. 29)’ Anderzijds kwam door de komst van de zendelingen ook het onderwijs naar het binnenland. De marrons konden lezen en schrijven wat hun toekomstperspectieven bood. Edward was zo een voorbeeld. Deze marronjongen werd tolk van de zendelingen en studeerde in Paramaribo. Hier leerde hij zijn vriendin Elisabeth kennen, een stadcreoolse. Deze relatie gaat niet van een leien dakje. De familie van Elisabeth is tegen een relatie, omdat Edward een djoeka is.
Interraciale verhoudingen is een ander motief in dit boek, want ook Mfelie en haar twee jongere broers hebben een partner van blanke komaf. Een ander motief is identiteitscrisis. Doordat Edward heel vroeg westers onderwijs geniet en al op zijn veertiende jaar naar Paramaribo vertrekt om verder te studeren vervreemdt hij van zijn cultuur, de zeden en gewoonten van zijn dorp. Noch in Paramaribo noch in zijn dorp kan hij aarden. ‘Hij zweefde tussen de stad en het dorp; jagen kon hij nauwelijks, evenmin vissen. Hoe zou hij ooit de genegenheid van zijn toekomstige schoonvader kunnen winnen? Wat een leven toch; het besluit van zijn moeder om hem op aandringen van zijn om Dani naar de stad te sturen, was misschien niet juist geweest, maar ja er was nu geen weg meer terug (p. 26)’
Dit gezegd hebbende mag aangenomen worden dat Haar drie werelden een bildungroman of ‘coming-of-age story’ is. Deze roman verhaalt over de ontwikkeling van de geest en persoonlijkheid van de hoofdfiguur Mfelie gedurende de overgang van haar jeugd naar volwassenheid. Mfelie wordt zich uiteindelijk bewust van haar eigen identiteit als marronvrouw en de rol die zij inneemt in de wereld (haar drie werelden). Ze vormt zich (bildung) uiteindelijk tot een volwassen marronvrouw door haar omgeving, haar persoonlijke ervaring met haar familie, vrienden enzovoorts, waardoor zij volwassen wordt en een zeker evenwicht, een soort van ideale levenshouding bereikt. Mfelie lijkt in sommige opzichten op Sita uit Sarnami, hai van de schrijfster Bea Vianen. Beide jonge vrouwen hebben een doel en strijden om hun doel te bereiken: een goede toekomst. Sita laat zelfs haar zoontje Ata in Suriname achter en Mfelie haar familie. Echter, beide vrouwen zijn zelfverzekerd en sterk.
Marronvrouw
Wij mensen zijn vaak nog wat vreemdere wezens dan we zelf durven toegeven. We kunnen lastig onder woorden brengen wat er in onze gedachten omgaat. Literatuur vindt vaak juist wel de woorden om onze diepere gevoelens te beschrijven, en raakt een snaar waar je met de dagelijkse taal niet altijd bij kunt. Stanley Betterson slaagt hierin met zijn eerste roman. Hij geeft ons als het ware een plattegrond van onze eigen gevoelens en op die manier het idee minder alleen te staan in deze kwade wereld. Haar drie werelden is een mooie uitgave van uitgeverij Ralicon. De omslag verklapt nogal wat van de inhoud en het lettertype is aangenaam voor de lezer.
Stanley Beterson, Haar drie werelden. Uitgeverij Ralicon. Paramaribo, 2015. ISBN 978-94-92169-13-6
RSS
Facebook
Twitter
